عبور از جاهلیت با قیام پیامبر اکرم (ص)

امام علی(ع) تنها فردی است كه از ميان همه گذشتگانی كه سخنی از آنها به‌جا مانده، به آخرين مرحله فصاحت و بلاغت رسيده و گفتار او اقيانوس بيكرانه‌ای است كه سخن هيچ مبلغی به پای آن نخواهد رسيد.

سخنانی که در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها گردآوری شده و مفسران دینی تفسیرهایی در رابطه با آن‌ها داشته‌اند که هرکدام از یک دید و سلیقه به این موضوعات پرداخته‌اند، بر این منوال ما در ایکنا بر این شدیم که ابتدا تفسیری از خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه در اختیار مخاطبان قرار دهیم که برای رسیدن به این هدف از منابع مختلفی مانند الکافی جلد 1، پيام امام جلد 3 و شرح نهج‌البلاغه ابن ابى الحديد، جلد 7 استفاده می‌شود که در ادامه با موضوع « عبور از جاهلیت با قیام پیامبر اکرم(ص)» را می‌خوانید.

امام علی(ع) در خطبه 198 نهج‌البلاغه می‌فرماید: «من خطبة له (علیه‌السلام) یُنبّه علی إحاطة علم اللّه بالجزئیات، ثم یحث علی التقوی، و یبین فضل الإسلام و القرآن:‏

یَعْلَمُ عَجِیجَ الْوُحُوش فِی الْفَلَوَاتِ، وَ مَعَاصِیَ الْعِبَاد فِی الْخَلَوَاتِ، وَ اخْتِلَافَ النِّینَانِ فِی الْبحَارِ الْغَامِرَاتِ، وَ تَلَاطُمَ الْمَاءِ بالرِّیَاحِ الْعَاصِفَاتِ؛ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً نَجِیبُ اللَّهِ وَ سَفِیرُ وَحْیِهِ وَ رَسُولُ رَحْمَتِهِ‏.

الوصیة بالتقوی‏:

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّی أُوصِیکُمْ بتَقْوَی اللَّهِ الَّذی ابْتَدَأَ خَلْقَکُمْ وَ إِلَیْهِ یَکُونُ مَعَادُکُمْ وَ بهِ نَجَاحُ طَلِبَتِکُمْ وَ إِلَیْهِ مُنْتَهَی رَغْبَتِکُمْ وَ نَحْوَهُ قَصْدُ سَبیلِکُمْ وَ إِلَیْهِ مَرَامِی مَفْزَعِکُمْ؛ فَإِنَّ تَقْوَی اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبکُمْ وَ بَصَرُ عَمَی أَفْئِدَتِکُمْ وَ شفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادکُمْ وَ صَلَاحُ فَسَاد صُدُورِکُمْ وَ طُهُورُ دَنَس أَنْفُسکُمْ وَ جِلَاءُ [غِشَاءِ] عَشَا أَبْصَارِکُمْ‏ وَ أَمْنُ فَزَعِ جَأْشکُمْ وَ ضِیَاءُ سَوَاد ظُلْمَتِکُمْ؛ فَاجْعَلُوا طَاعَةَ اللَّهِ شعَاراً دُونَ دثَارِکُمْ وَ دَخِیلًا دُونَ شعَارِکُمْ وَ لَطِیفاً بَیْنَ أَضْلَاعِکُمْ وَ أَمِیراً فَوْقَ أُمُورِکُمْ وَ مَنْهَلًا لِحِینِ وُرُودکُمْ وَ شَفِیعاً لِدَرَکِ طَلِبَتِکُمْ وَ جُنَّةً لِیَوْمِ فَزَعِکُمْ وَ مَصَابیحَ لِبُطُونِ قُبُورِکُمْ وَ سَکَناً لِطُولِ وَحْشَتِکُمْ وَ نَفَساً لِکَرْب مَوَاطِنِکُمْ؛ فَإِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ حِرْزٌ مِنْ مَتَالِفَ مُکْتَنِفَةٍ وَ مَخَاوِفَ مُتَوَقَّعَةٍ وَ أُوَارِ نِیرَانٍ مُوقَدَةٍ؛ فَمَنْ أَخَذَ بالتَّقْوَی عَزَبَتْ عَنْهُ الشَّدَائِدُ بَعْدَ دُنُوِّهَا وَ احْلَوْلَتْ لَهُ الْأُمُورُ بَعْدَ مَرَارَتِهَا وَ انْفَرَجَتْ عَنْهُ الْأَمْوَاجُ بَعْدَ تَرَاکُمِهَا وَ أَسْهَلَتْ لَهُ الصِّعَابُ بَعْدَ إِنْصَابهَا وَ هَطَلَتْ عَلَیْهِ الْکَرَامَةُ بَعْدَ قُحُوطِهَا وَ تَحَدَّبَتْ عَلَیْهِ الرَّحْمَةُ بَعْدَ نُفُورِهَا وَ تَفَجَّرَتْ عَلَیْهِ النِّعَمُ بَعْدَ نُضُوبهَا وَ وَبَلَتْ عَلَیْهِ الْبَرَکَةُ بَعْدَ إِرْذَاذهَا. فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذی نَفَعَکُمْ بمَوْعِظَتِهِ وَ وَعَظَکُمْ برِسَالَتِهِ وَ امْتَنَّ عَلَیْکُمْ بنِعْمَتِهِ؛ فَعَبِّدُوا أَنْفُسَکُمْ لِعِبَادَتِهِ وَ اخْرُجُوا إِلَیْهِ مِنْ حَقِّ طَاعَتِهِ‏.

فضلُ الإسلام‏:

ثُمَّ إِنَّ هَذَا الْإِسْلَامَ دینُ اللَّهِ الَّذی اصْطَفَاهُ لِنَفْسهِ وَ اصْطَنَعَهُ عَلَی عَیْنِهِ وَ أَصْفَاهُ خِیَرَةَ خَلْقِهِ وَ أَقَامَ دَعَائِمَهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ، أَذَلَّ الْأَدْیَانَ‏ بعِزَّتِهِ وَ وَضَعَ الْمِلَلَ برَفْعِهِ وَ أَهَانَ أَعْدَاءَهُ بکَرَامَتِهِ وَ خَذَلَ مُحَادِّیهِ بنَصْرِهِ وَ هَدَمَ أَرْکَانَ الضَّلَالَةِ برُکْنِهِ وَ سَقَی مَنْ عَطِشَ مِنْ حِیَاضِهِ وَ أَتْأَقَ الْحِیَاضَ بمَوَاتِحِهِ، ثُمَّ جَعَلَهُ لَا انْفِصَامَ لِعُرْوَتِهِ وَ لَا فَکَّ لِحَلْقَتِهِ وَ لَا انْهِدَامَ لِأَسَاسهِ وَ لَا زَوَالَ لِدَعَائِمِهِ وَ لَا انْقِلَاعَ لِشَجَرَتِهِ وَ لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ وَ لَا عَفَاءَ لِشَرَائِعِهِ وَ لَا جَذَّ لِفُرُوعِهِ وَ لَا ضَنْکَ لِطُرُقِهِ وَ لَا وُعُوثَةَ لِسُهُولَتِهِ وَ لَا سَوَادَ لِوَضَحِهِ وَ لَا عِوَجَ لِانْتِصَابهِ وَ لَا عَصَلَ فِی عُودهِ وَ لَا وَعَثَ لِفَجِّهِ وَ لَا انْطِفَاءَ لِمَصَابیحِهِ وَ لَا مَرَارَةَ لِحَلَاوَتِهِ، فَهُوَ دَعَائِمُ أَسَاخَ فِی الْحَقِّ أَسْنَاخَهَا وَ ثَبَّتَ لَهَا آسَاسَهَا وَ یَنَابیعُ غَزُرَتْ عُیُونُهَا وَ مَصَابیحُ شَبَّتْ نِیرَانُهَا وَ مَنَارٌ اقْتَدَی بهَا سُفَّارُهَا وَ أَعْلَامٌ قُصِدَ بهَا فِجَاجُهَا وَ مَنَاهِلُ رَوِیَ بهَا وُرَّادُهَا. جَعَلَ اللَّهُ فِیهِ مُنْتَهَی رِضْوَانِهِ وَ ذرْوَةَ دَعَائِمِهِ وَ سَنَامَ طَاعَتِهِ، فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ وَثِیقُ الْأَرْکَانِ، رَفِیعُ الْبُنْیَانِ، مُنِیرُ الْبُرْهَانِ، مُضِی‏ءُ النِّیرَانِ، عَزیزُ السُّلْطَانِ، مُشْرِفُ الْمَنَارِ، مُعْوِذُ الْمَثَارِ، فَشَرِّفُوهُ وَ اتَّبعُوهُ وَ أَدُّوا إِلَیْهِ حَقَّهُ وَ ضَعُوهُ مَوَاضِعَهُ‏.

الرسول الأعظم‏:

ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه وآله) بالْحَقِ‏، حِینَ دَنَا مِنَ الدُّنْیَا الِانْقِطَاعُ وَ أَقْبَلَ مِنَ الْآخِرَةِ الِاطِّلَاعُ، وَ أَظْلَمَتْ بَهْجَتُهَا بَعْدَ إِشْرَاقٍ وَ قَامَتْ بأَهْلِهَا عَلَی سَاقٍ، وَ خَشُنَ مِنْهَا مِهَادٌ وَ أَزفَ مِنْهَا قِیَادٌ، فِی انْقِطَاعٍ مِنْ مُدَّتِهَا وَ اقْتِرَابٍ مِنْ أَشْرَاطِهَا وَ تَصَرُّمٍ مِنْ أَهْلِهَا وَ انْفِصَامٍ مِنْ حَلْقَتِهَا وَ انْتِشَارٍ مِنْ سَبَبهَا وَ عَفَاءٍ مِنْ أَعْلَامِهَا وَ تَکَشُّفٍ مِنْ عَوْرَاتِهَا وَ قِصَرٍ مِنْ طُولِهَا؛ جَعَلَهُ اللَّهُ [سُبْحَانَهُ‏] بَلَاغاً لِرِسَالَتِهِ وَ کَرَامَةً لِأُمَّتِهِ وَ رَبیعاً لِأَهْلِ زَمَانِهِ وَ رِفْعَةً لِأَعْوَانِهِ وَ شَرَفاً لِأَنْصَارِهِ‏.

القرآن الکریم‏:

ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ نُوراً لَا تُطْفَأُ مَصَابیحُهُ وَ سرَاجاً لَا یَخْبُو تَوَقُّدُهُ وَ بَحْراً لَا یُدْرَکُ قَعْرُهُ وَ مِنْهَاجاً لَا یُضِلُّ نَهْجُهُ وَ شُعَاعاً لَا یُظْلِمُ ضَوْءُهُ وَ فُرْقَاناً لَا یُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَ تِبْیَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْکَانُهُ وَ شفَاءً لَا تُخْشَی أَسْقَامُهُ وَ عِزّاً لَا تُهْزَمُ أَنْصَارُهُ وَ حَقّاً لَا تُخْذَلُ أَعْوَانُهُ. فَهُوَ مَعْدنُ الْإِیمَانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ وَ یَنَابیعُ الْعِلْمِ وَ بُحُورُهُ وَ رِیَاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرَانُهُ وَ أَثَافِیُّ الْإِسْلَامِ وَ بُنْیَانُهُ وَ أَوْدیَةُ الْحَقِّ وَ غِیطَانُهُ. وَ بَحْرٌ لَا یَنْزفُهُ الْمُسْتَنْزفُونَ وَ عُیُونٌ لَا یُنْضِبُهَا الْمَاتِحُونَ وَ مَنَاهِلُ‏ لَا یَغِیضُهَا الْوَارِدُونَ وَ مَنَازلُ لَا یَضِلُّ نَهْجَهَا الْمُسَافِرُونَ وَ أَعْلَامٌ لَا یَعْمَی عَنْهَا السَّائِرُونَ وَ [إِکَامٌ‏] آکَامٌ لَا یَجُوزُ عَنْهَا الْقَاصِدُونَ. جَعَلَهُ اللَّهُ رِیّاً لِعَطَش الْعُلَمَاءِ وَ رَبیعاً لِقُلُوب الْفُقَهَاءِ وَ مَحَاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ، وَ دَوَاءً لَیْسَ بَعْدَهُ دَاءٌ وَ نُوراً لَیْسَ مَعَهُ ظُلْمَةٌ، وَ حَبْلًا وَثِیقاً عُرْوَتُهُ وَ مَعْقِلًا مَنِیعاً ذرْوَتُهُ، وَ عِزّاً لِمَنْ تَوَلَّاهُ وَ سلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ وَ هُدًی لِمَنِ ائْتَمَّ بهِ وَ عُذْراً لِمَنِ انْتَحَلَهُ وَ بُرْهَاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بهِ وَ شَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ بهِ وَ فَلْجاً لِمَنْ حَاجَّ بهِ وَ حَامِلًا لِمَنْ حَمَلَهُ وَ مَطِیَّةً لِمَنْ أَعْمَلَهُ وَ آیَةً لِمَنْ تَوَسَّمَ وَ جُنَّةً لِمَنِ اسْتَلْأَمَ وَ عِلْماً لِمَنْ وَعَی وَ حَدیثاً لِمَنْ رَوَی وَ حُکْماً لِمَنْ قَضَی‏. 

علم الهی

خدا از نعره حیوانات وحشی در کوه‏‌ها و بیابان‏‌ها، و گناه و معصیت‌بندگان در خلوت‌گاه‏‌ها، و آمد و رفت ماهیان در دریاهای ژرف، و به هم خوردن آبها بر اثر وزش بادهای سخت آگاه است. و گواهی می‌دهم که حضرت محمّد (ص) برگزیده خدا، سفیر وحی و رسول رحمت اوست.

ارزش پرهیزکاری

پس از ستایش پروردگار، همانا من شما را به ترس از خدا سفارش می‌کنم، خدایی که آفرینش شما را آغاز کرد، و به سوی او باز می‌گردید. خدایی که خواسته‌های شما را بر آورد، و بازگشت بسوی او نهایت آرزوی شماست. راه راست شما به او پایان می‌پذیرد، و به هنگام ترس و وحشت، او پناهگاه شماست.

همانا تقوا و ترس از خدا، داروی بیماری‌های دل‌ها، روشنایی قلب‌ها، و درمان دردهای بدن‌ها، مرهم زخم جان‌ها، پاک‌کننده پلیدی‌های ارواح، و روشنایی بخش تاریکی چشم‌ها، و امنیت در ناآرامی‌ها و روشن‌کننده تاریکی‌های شماست. 

پس اطاعت خدا را پوشش جان، نه پوشش ظاهری، قرار دهید، و با جان، نه با تن، فرمانبردار باشید تا با اعضا و جوارح بدنتان در هم آمیزد، و (آن را) بر همه امورتان حاکم گردانید. اطاعت خدا را راه ورود به آب حیات، شفیع گرفتن خواسته‌ها، پناهگاه روز اضطراب، چراغ روشنگر قبرها، آرامش وحشت‌های طولانی دوران برزخ، و راه نجات لحظات سخت زندگی، قرار دهید زیرا اطاعت خدا، وسیله نگهدارنده از حوادث هلاک‌کننده و جایگاه‌های وحشتناک، که انتظار آن را می‌کشید، و حرارت آتش‌های بر افروخته است. 

پس کسی که تقوا را انتخاب کند، سختی ها از او دور گردند، تلخی ها شیرین و فشار مشکلات و ناراحتی‌ها برطرف خواهند شد، و مشکلات پیاپی و خسته‌کننده، آسان گردیده و مجد و بزرگی از دست رفته چون قطرات باران بر او فرو می بارند، رحمت باز داشته حق باز می گردد، و نعمت‌های الهی پس از فرو نشستن به جوشش می آیند، و برکات تقلیل یافته فزونی گیرند. 

پس از خدایی بترسید که با پند دادن شما را سود فراوان بخشیده، و با رسالت پیامبرش شما را نیکو اندرز داده، و با نعمت هایش بر شما منّت گذاشته است. خود را برای پرستش خدا فروتن دارید، و با انجام وظائف الهی، حق فرمانبرداری را به جا آورید.

ویژگی‌های اسلام

همانا این اسلام، دین خداوندی است که آن را برای خود برگزید، و با دیده عنایت پروراند، و بهترین آفریدگان خود را مخصوص ابلاغ آن قرار داد. پایه‌های اسلام را بر محبّت خویش استوار کرد، و ادیان و مذاهب گذشته را با عزت آن، خوار کرد، و با سر بلند کردن آن، دیگر ملت‌ها را بی‌مقدار کرد، و با محترم داشتن آن، دشمنان را خوار گردانید، و با یاری کردن آن دشمنان سر سخت را شکست داد، و با نیرومند ساختن آن ارکان گمراهی را درهم کوبید، و تشنگان را از چشمه زلال آن سیراب کرد، و آبگیره‌های اسلام را پر آب کرد. 

خداوند اسلام را به گونه‌ای استحکام بخشید که پیوندهایش نگسلد، و حلقه‌هایش از هم جدا نشود، و ستون‌هایش خراب نگردد، در پایه هایش زوال راه نیابد، درخت وجودش از ریشه کنده نشود، زمانش پایان نگیرد، قوانینش کهنگی نپذیرد، شاخه‌هایش قطع نگردد، راه هایش تنگ و خراب نشود، و پیمودن راهش دشوار نباشد، تیرگی در روشنایی آن داخل نشود، و راه راست آن کجی نیابد، ستون‌هایش خم نشود، و گذرگاهش بدون دشواری پیمودنی باشد، در چراغ اسلام خاموشی، و در شیرینی آن تلخی راه نیابد. 

اسلام ستون‌های استواری است که خداوند (پایه‌های) آن را در دل حق برقرار، و اساس و پایه آن را ثابت کرد، اسلام چشمه ساری است که آب آن در فوران، چراغی است که شعله های آن فروزان، و نشانه همیشه استواری است که روندگان راه حق با آن هدایت شوند، پرچمی است که برای راهنمایی پویندگان راه خدا نصب گردیده، و آبشخوری است که وارد شوندگان آن سیراب می شوند. 

خداوند نهایت خشنودی خود را در اسلام قرار داده، و بزرگ‌ترین ستون های دینش، و بلندترین قله اطاعت او در اسلام جای گرفته است، اسلام در پیشگاه خداوند، دارای ستون هایی مطمئن، بنایی بلند، راهنمایی همیشه روشن، شعله ای روشنی بخش، برهانی نیرومند، و نشانه ای بلند پایه است، که در افتادن با آن ممکن نیست. پس اسلام را بزرگ بشمارید، از آن پیروی کنید، حق آن را اداء نمایید، و در جایگاه شایسته خویش قرار دهید.

بعثت پیامبر (ص) و سختی‌های جاهلیت

سپس خداوند سبحان حضرت محمد(ص) را هنگامی مبعوث فرمود که دنیا به مراحل پایانی رسیده، نشانه‌های آخرت نزدیک، و رونق آن به تاریکی گراییده و اهل خود را به پاداشته، جای آن ناهموار، آماده نیستی و نابودی، زمانش در شرف پایان، و نشانه های نابودی آن آشکار، موجودات در آستانه مرگ، حلقه زندگی آن شکسته، و اسباب حیات در هم ریخته، پرچمهای دنیا پوسیده، و پرده‌هایش دریده، و عمرها به کوتاهی رسیده بود. 

در این هنگام خداوند پیامبر(ص) را ابلاغ‌کننده رسالت، افتخارآفرین امت، چونان باران بهاری برای تشنگان حقیقت آن روزگاران، مایه سربلندی مسلمانان، و عزّت و شرافت یارانش قرار داد.

ارزش‌ها و ویژگی‌های قرآن

سپس قرآن را بر او نازل فرمود: قرآن نوری است که خاموشی ندارد، چراغی است که درخشندگی آن زوال نپذیرد، دریایی است که ژرفای آن درک نشود، راهی است که رونده آن گمراه نگردد، شعله‌ای است که نور آن تاریک نشود، جداکننده حق و باطلی است که درخشش برهانش خاموش نگردد، بنایی است که ستون‌های آن خراب نشود، شفا دهنده‌ای است که بیماری‌های وحشت‌انگیز را بزداید، قدرتی است که یاورانش شکست ندارند، و حقی است که یاری کنندگانش مغلوب نشوند.»

اين خطبه از چند بخش تشكيل شده است، در بخش نخست، امام علی(ع) با تعبيرات زيبايى از علم بى پايان خداوند سخن مى‌گويد و به نبوت پيامبر اكرم(ص) گواهى مى‌دهد كه در واقع شهادتين را با تعبير جديدى تكميل مى‌كند.

در بخش دوم، سفارش به تقوا و پرهيزگارى مى‌فرمايد و آن را داروى همه دردها و شفاى تمام بيماري‌ها و وسيله اصلاح همه مفاسد و پاكيزگى روح و روشنى چشم مى‌شمرد. در اين بخش نكاتى درباره تقوا بيان شده كه در خطبه‌هاى ديگر كمتر آمده است.

در بخش سوم، با تعبيراتى شوق انگيز كه دل‌ها را به سوى خود جذب مى‌كند، از اهميت دين اسلام و مزاياى آن سخن مى‌گويد.

در بخش چهارم از پيامبر اسلام(ص) و خدمات برجسته او در آن دوران تاريک جاهليت و رهبرى انقلاب اسلام سخن گفته شده و در بخش پنجم كه بخش پايانى خطبه است، سخن از قرآن كريم به ميان آورده و با ذكر چهل وصف از اوصاف و ويژگى‌هاى قرآن كه مى‌توان گفت جامع‌ترين تمجيد درباره قرآن مجيد است، خطبه را به پايان برده است. درود و رحمت بى انتهاى الهى بر روان پاكش باد.(1)

چون این خطبه عمدتاً پیرامون اسلام و قرآن و تقوا سخن مى‌گوید، امام در آغاز از ایمان به مبدأ و معاد شروع مى‌کند، ایمانى که انگیزه براى همه خیرات و وسیله براى همه برکات است.

هنگامى که مى‌خواهد سخن از معرفت‌الله بگوید روى علم بى‌پایان خدا که از مهم‌ترین اوصاف حق است، تکیه مى‌کند و مى‌فرماید: «خداوند صداى نعره حیوانات وحشى را در بیابان‌ها و گناهان بندگان را در خلوتگاه‌ها و رفت و آمد ماهیان را در دریاهاى ژرف، و تلاطم امواج آب را بر اثر وزش تندبادها مى‌داند و از تمام این جزئیات آگاه و با خبر است.»

امام در این قسمت از خطبه روى چهار پدیده از پدیده‌هاى جهان که بسیار متنوع است و در عین حال چندان مورد توجه نیست، انگشت گذارده و علم خداوند را به آنها بیان مى‌کند: نخست اینکه مى‌دانیم در بیابان‌هاى سر تا سر دنیا، حیوانات وحشى فراوانى وجود دارند که نعره‌ها و ضجه‌هاى آنها به گوش ما شهرنشینان نمى‌رسد، ولى خداوند از آن با خبر است و مى‌داند کدام حیوان در کدام مکان و کدام زمان نعره‌اى کشید و کمیت و کیفیت آن چگونه بود؟

دیگر اینکه گناهان زیادى در خلوتگاه و دور از چشم توده‌هاى مردم انجام مى‌گیرد که همه ما از آن بى‌خبریم; ولى خدا مى‌داند که کدام انسان در چه زمان و در چه مکان، چه گناهى را مرتکب شده است، همچنین مى‌داند در اعماق دریاها دور از چشم انسان‌ها کدام یک از ماهیان در چه زمانى و چه مکانى رفت و آمد دارند.

نیز مى‌داند امواجى که در صفحه اقیانوس‌ها، هر شب و روز به حرکت در مى‌آیند و ما انسان‌ها جزء بسیار کوچکى از آن را مى‌بینیم در چه زمانى و چه مکانى حرکت مى‌کند و کى آرام مى‌گیرد.(2)

اگر بر همه اینها این نکته را بیفزاییم که علم خداوند درباره این امور، منحصر به امروز و دیروز نیست، بلکه در طول میلیون‌ها سال که این حوادث شب و روز واقع شده (به استثناى گناه انسان‌ها که زمان محدودترى دارد) خدا مى‌داند که کدام یک از این پدیده‌ها در کجا و به چه صورت تحقق یافته است.

همچنین اگر بر اینها بیفزاییم که تنها کره زمین نیست که مرکز حوادث گوناگون است، بلکه میلیاردها ستاره تنها در کهکشان ماست که مرکز حوادث گوناگون دائمى است به اضافه کهکشان‌هاى دیگر که سر به میلیاردها مى‌گذارد.

مجموعه اینها در علم خدا جمع است و اینجاست که باور مى‌کنیم آنچه را قرآن مجید در آیه 27 سوره لقمان فرموده است: «(وَلَوْ أَنَّمَا فِى الاَْرْضِ مِنْ شَجَرَة أَقْلاَمٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُر مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ); و اگر همه درختان روى زمین قلم شوند و دریا براى آن مرکب گردد و هفت دریا به آن افزوده شود (اینها همه تمام مى‌شود ولى) کلمات خدا پایان نمى‌پذیرد، خداوند عزیز و حکیم است». عین واقعیت است و نه تنها این آیه اغراق نیست، بلکه نسبت به دایره گسترده خداوند چیز مهمى محسوب نمى‌شود.(3)

در ادامه این سخن و بعد از بیان علم و دانایى مبدأ جهان آفرینش، درباره گواهى بر نبوت پیامبر اکرم(ص) سخن مى‌گوید و با سه وصف مهم او را مى‌ستاید و مى‌فرماید: «و گواهى مى‌دهم که محمد برگزیده خدا و سفیر وحى او و رسول رحمت وى است.»

آرى! او انسانى والامقام و فوق العاده برجسته بود که خداوند او را براى مقام ختم نبوت برگزید و وحى خود را بر او نازل کرد و او را کانون رحمت خویش ساخت.

این رحمت در چهره‌هاى مختلف تجلى کرد، گاه از طریق بیان معارف والاى دینى و گاه شرح قوانین حیاتبخش و گاه طلب رحمت از سوى خدا براى امت و سرانجام این رحمت در شکل شفاعت در قیامت ظاهر خواهد شد.

امام علی(ع) درباره آورنده دين اسلام يعنى پيامبر اکرم(ص) و مخصوصاً شرايط بسيار سختى که در آن شرايط، پيامبر(ص) قيام کرد، سخن مى‌گويد. در اين بخش بيش از همه چيز روى شرايط سخت عصر جاهليت و زمان قيام پيامبر اکرم(ص) انگشت مى‌گذراد و ضمن چهارده جمله کوتاه، ويژگی‌هاى آن زمان را بر مى‌شمرد و مى‌فرمايد: «خداوند سبحان محمد(ص) را هنگامى به حق مبعوث ساخت که دنيا به پايانش نزديک شده، و نشانه‌هاى آخرت مشرف شده بود، روشنايى نشاط انگيز آن به ظلمت گراييده و اهل خود را در رنج و مشقت، بر سر پا نگه داشته بود.»

در ادامه مى‌افزايد: «در زمانى که بسترش ناهموار و حياتش رو به زوال مى‌رفت، عمرش پايان مى‌گرفت و علامات زوالش نزديک شده بود» و سپس مى‌افزايد: «اهلش در حال نابودى، حلقه‌هايش درهم شکسته، اسبابش از هم گسيخته، پرچم‌هايش کهنه و پوسيده، عيوبش آشکار شده و طول عمرش به کوتاهى گراييده بود.»

اين تعبيرات چهارده‌گانه، همه اشاره به اين است که جهان رو به زوال مى‌رود و ما در بخش آخرين آن قرار گرفته‌ايم. امکانات، نعمت‌ها، مواهب و استعدادها در همه ابعاد رو به زوال است.

سپس مى‌فرمايد: «در چنين شرايطى، خداوند پيامبر را ابلاغ‌کننده رسالتش قرار داد و سبب کرامت و افتخار امتش؛ همچون فصل بهار براى اهل زمانش بود و مايه سربلندى ياران و اسباب شرف انصارش.»

پيامبر اکرم(ص) در بخش پايانى جهان، بهار خرم و سرسبز آفريد و پيروان خود را به اوج افتخار و قله پيروزى رساند و همه را از برکات وجود خود برخوردار کرد و در آن شام تيره، خورشيد درخشانى طلوع کرد.

با توجه به آنچه در بالا آمد قسمت اعظم عمر دنيا گذشته و آنچه باقى مانده، بخش کمتر آن است، از آيات مختلف قرآن نيز همين معنا به خوبى استفاده مى‌شود. در آيه يک سوره انبيا مى‌خوانيم: «(اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِى غَفْلَة مُّعْرِضُونَ)؛ حساب مردم به آنان نزديک شده، در حالى که در غفلت‌اند و روى گردانند.» و در نخستين آيه سوره مبارکه قمر آمده است: «(اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ); قيامت نزديک شد و ماه از هم شکافت» و در آيه شش و هفت سوره معارج مى‌خوانيم: «(إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً * وَنَرَاهُ قَرِيباً)؛ آنها پايان جهان را دور مى‌بينند و ما نزديک مى‌بينيم» و آيات ديگر.

اکنون اين سؤال پيش مى‌آيد که مگر عمر دنيا چه اندازه است که بيشتر آن گذشته باشد؟ حدود 14 قرن از بعثت رسول خدا(ص) مى‌گذرد و ممکن است قرون زياد ديگرى نيز به همين منوال بگذرد، در حالى که ما اثرى از زوال دنيا و آغاز قيامت احساس نمى‌کنيم.

مفسران نهج‌البلاغه در اينجا گفتگوى زيادى دارند؛ گويى در بن بست قرار گرفته و هر کدام راهى براى گشودن بن بست جست‌وجو مى‌کنند. و بعضى نيز بعد از گفت‌وگوهاى زياد، اعتراف به عجز کرده و سکوت را شايسته‌تر مى‌شمرند.

جالب اينکه درباره مقدار عمر دنيا هر کس چيزى گفته است، بعضى 5 هزار سال، بعضى 7 هزار و بعضى 12 هزار و بعضى بيشتر از آن شمرده‌اند و شگفت‌تر اينکه بعضى مقدار اضافى از ماه‌ها و روزها را نيز در کنار سال‌ها قيد کرده‌اند، در حالى که به نظر مى‌رسد هيچ کدام مدرک معتبرى بر گفتار خود ندارند و سخن همه آنها بر حدس و گمان استوار است و به اصطلاح تيرى است در تاريکى، بهتر آن است که ما بى‌آنکه در صدد تعيين عمر دنيا به سال و ماه و روز باشيم به سراغ پاسخ سؤال فوق برويم و ببينيم چگونه باقى مانده عمر دنيا در برابر گذشته آن مقدار کمى است؟

در اينجا پاسخ‌هاى متعددى ذکر شده که از همه بهتر پاسخ زير است:

دانش امروزى و همچنين روايات اسلامى، تاريخى طولانى براى زندگى انسان‌ها بر صفحه زمين قائل هستند که در مقايسه با آن، باقى مانده عمر انسان بر روى زمين، ممکن است کوتاه باشد. در پاره‌اى از روايات، آمده است «آيا گمان مى‌کنيد که خداوند هيچ مخلوقى غير از شما انسان‌ها نيافريد، در حالى که قبل از شما هزاران نسل انسان بوده و شما در آخر آنها قرار داريد.»

بنابراين آنچه در بخش بالا از اين خطبه آمده است و همچنين اشاراتى که در آيات مختلف قرآن به اين مسئله شده که باقى مانده عمر دنيا کوتاه است، مشکلى ايجاد نمى‌کند.

تفسير ديگرى که براى تعبيرات بالا ذکر شده اين است که منظور از انقطاع و روى آوردن آخرت، پايان زندگى انسان‌ها يا امت‌هاست، زيرا مدت عمر آدمى کوتاه است و چيزى نمى‌گذرد که مرگ او فرا مى‌رسد. اگر خوب در جمله‌هاى چهارده گانه بالا دقت کنيم تصديق خواهيم کرد که اين تفسير با همه آن جمله‌ها سازگار نيست.
امام علی(ع) در پايان اين بخش، اشاره به افتخار آفرينى پيامبر اکرم(ص) درباره پيروانش فرموده، او را به منزله فصل بهار براى اهل زمانش و مايه شرف و رفعت اعوان و انصارش دانسته است.

هرگاه نگاهى به تاريخ عصر جاهليت بيفکنيم و بعد تحول و انقلابى را که بر اثر قيام پيامبر اکرم(ص) پديد آمد در نظر بگيريم حقيقت جمله‌هاى بالا را به خوبى درک خواهيم کرد. عرب جاهلى که فاقد هرگونه موقعيت اجتماعى و تاريخى بود در سايه قيام پيامبر اکرم(ص) چنان عظمتى پيدا کرد که در تاريخ عالم بى‌سابقه يا کم سابقه بود. پيروان پيغمبر اسلام اعم از عرب و عجم نه تنها حکومت گسترده‌اى بر بخش عمده جهان آن روز تشکيل دادند، بلکه قله‌هاى علم و دانش را نيز فتح کردند، آنچنان که علوم اسلامى سرانجام سرچشمه انقلاب علمى اروپا و به اصطلاح «رنسانس» شد و هم اکنون نيز اگر مسلمانان به گذشته خود بازگردند و ارزش‌هاى اسلامى را زنده کنند، باز از پيشروان و پيشتازان در صحنه‌هاى علمى و سياسى و اقتصادى خواهند بود.(3)

منابع:

1. الکافی جلد 1 
2. پيام امام جلد 3 
3. شرح نهج‌البلاغه ابن ابى الحديد