آیا برخی اسامی خداوند از دیگر اسماء و صفات بزرگتر است؟

به گزارش ایکنا، یازدهمین جلسه از سلسله جلسات شرح دعای سحر از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، استاد درس خارج حوزه قم، 24 فروردین در فضای مجازی منتشر شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید.

«اللَّهُمَّ انّی اسْئَلُک مِنْ اسْمآئِک بِاکبَرِها وَ کلُّ اسْمآئِک کبیرَةً؛ اللَّهُمَّ انّی اسْئَلُک بِاسْمآئِک کلِّها»
محور این فراز اسمای الهی است. در این فراز سه مطلب را باید مورد تامل قرار داد. مطلب اول این است که اسم و اسماء در اینگونه معارف قرآن و ادعیه به چه معنا است. نکته دوم این است که چگونه برخی اسما نسبت به اسمای دیگر اکبر هستند. مطلب سوم این است که درخواست از خداوند برای اینکه انسان را به این اسما برساند به چه معنا است. در جلسه قبل درباره سوال اول صحبت کردیم. در این جلسه درباره سوال دوم صحبت می‌کنیم. اسما کبیر و اکبر دارند و در اینجا اکبر اسماء را از خداوند می‌خواهیم.

ما با تفاوت‌های مختلفی در اسماء روبرو هستیم مثلا برخی کوچک هستند و برخی بزرگ‌اند به جهت حروفی که این اسما را تشکیل می‌دهد. این ربطی به مباحثی که در این دعا مطرح می‌شود ندارد. نوع دیگری از بزرگی اسم برای ما شناخته شده است که گاهی از اوقات تعبیر می‌کنیم برخی اسم‌ها دهان‌پرکن است یعنی از جایگاه بلندی حکایت می‌کند. مثلا در گذشته کلمه «خان» دهان پرکن بود. این نوع بزرگی اسم هم از محل بحث خارج است. در اسمائی که بر حقایقی دلالت می‌کند و وصف و کمالی را در یک شخص نشان می‌دهد مثل عالم که از صفت علم در یک شخص حکایت می‌کند، کبیر بودن چه معنایی دارد؟

ما می‌توانیم یک اسم را در دو شخص در نظر بگیریم و مقایسه کنیم، بعد بگوییم مثلا علم یکی از دیگری بیشتر است. این بحث هم در اینجا مطرح نیست چون اگر بخواهیم این بحث را در اینجا مطرح کنیم معنایش این است که علم و قدرت و دیگر اوصاف را در مخلوقات خداوند لحاظ کنیم. ظاهر قضیه این است وقتی این فراز دعا را می‌خوانیم خود اسمای الهی را که مربوط به ذات مقدس حق تعالی است با هم می‌سنجیم.

سعه و ضیق اسمای الهی یکسان نیست

پاسخی که به این سوال می‌توان داد این است که برخی اسمای الهی کبیر و برخی اکبرند به این معنا که سعه و ضیق اسمای الهی یکسان نیست. با یک مثال توضیح می‌دهم. یکی از اسمای الهی سمیع است. یکی از اسمای الهی بصیر است. از نظر احاطه اسمی بالاتر از اینها وجود دارد و احاطه بر سمیع دارد و آن اسم علیم است.

آیا بالاتر از علم وجود دارد؟ بله، بالاتر از علم رزق است زیرا گاهی اوقات رزق عبارت است از علم، گاهی اوقات رزق عبارت است از حیات، گاهی اوقات رزق عبارت است از قدرت. پس اسم الرازق بر اسم العالم احاطه دارد و رازق فوق عالم است. بالاتر از رزق، رحمت است. رحمت به اشکال مختلف خود را نشان می‌دهد؛ گاهی اوقات رزق است، گاهی جود است، گاهی اعطا است. این را به عنوان مثال عرض کردم تا تفاوت اسما روشن شود.

تفکیکی میان اسماء وجود ندارد

اگر اسماء کبیر و اکبر دارند پس چرا در این دعای شریف پس از اینکه اکبر اسماء مورد سوال قرار می‌گیرد گفته می‌شود تمام اسماء کبیره است. آن مقایسه که نوعی تفاوت را مطرح می‌کرد با این تساوی چگونه قابل جمع است؟ جمع این مطلب با توجه به یک نکته است و آن اینکه اسمای الهی مانند موجودات مادی که با هم ترکیب می‌شوند، نیستند. در ذات مقدس ترکیب راه ندارد. ذات خداوند ذات بسیطی است که مستجمع جمیع کمالات است. اگر به این مقدمه توجه داشته باشیم پاسخ آن سوال روشن می‌شود که همه اسمای الهی کبیره‌اند چون عین ذات حق هستند و سعه و ضیقی در اسما وجود ندارد. بله، به لحاظ ظهور و بروز گاهی این اسم و گاهی آن اسم ظهور می‌کند ولی این به این معنا نیست که تفکیکی میان اسما وجود داشته باشد.

من هر جلسه سعی می‌کنم که به برخی از نظرات بزرگان هم اشاره کنم و تاکیدم این است راهی برای دسترسی به آثار این بزرگان فراهم شود. از جمله فاضل تونی این نکته را مطرح کرده که هر اسمی از اسماء چون عین ذات واجب است و ذات واجب دارای تمام اسما و صفات است پس هر اسمی از اسماء دارای تمام اسما است ولی به سبب غلبه صفتی از صفات به اسم خاصی نامیده شده است.

سوال دیگری که قابل طرح است این است که اسمای الهی محدود است یا محدود نیست؟ اگر اسمای الهی را محدود نمی‌دانید چگونه اینجا از لفظ «کل» استفاده می‌کنید؟ کل فقط در مورد چیزی که محدود باشد کاربرد دارد. شما که اسمای الهی را نامحدود می‌بینید کل در اینجا قابل تصور نیست. امام خمینی(ره) این مسئله را مطرح می‌کنند و اینطور پاسخ می‌دهند که درست است اسماء و صفات ربوبی محدود و متناهی نیست ولی این اسماء و صفات وقتی برای یک انسان ظهور پیدا می‌کند بر حسب مقامی که انسان دارد محدود است. همه اسما برای یک فرد ظهور و تجلی پیدا نمی‌کند و بر حسب حال برخی اسماء به تناسب، ظهور و تجلی پیدا می‌کند. پس این کل منافاتی ندارد با اینکه اسماء نامتنهی باشد ولی دریافت شخص نسبت به تمام اسماء نباشد. ایشان یک پاسخ دیگر هم می‌دهد که به نظرم متین‌تر است و آن اینکه اسمای الهی رئوس و امهاتی دارد که محصور است ولی بین اسماء ارتباطاتی به وجود می‌آید که غیر محصور خواهد بود.