انسان کامل، کلمه اتم الهی است

به گزارش ایکنا، در ادامه سلسله جلسات شرح دعای سحر از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، استاد درس خارج حوزه قم، شب گذشته 9 فروردین در فضای مجازی منتشر شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید.

در شرح دعای شریف سحر به این فراز رسیدیم: «اللهم إنّی اسئلک من کلماتک باتمّها و کلّ کلماتک تامّه ‏‏اللهم إنّی اسئلک بکلماتک کلّها». درباره معنی این فراز مباحثی مطرح شد اما درخواستی که در این دعا وجود دارد درخواست از اتم کلمات الهی است. سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که مقصود از کلمات تامه و کلمات اتم چیست؟ گویی مراتبی برای کلمات در نظر گرفته شده که برخی کلمات تامه هستند و برخی اتم هستند یعنی مرتبه بالاتری از تمامیت را واجد هستند. لذا باید تامل کرد تام و اتم به چه معنا است؟

دیدگاه ابن سینا درباره موجودات تام و اتم

دو تفسیر از کلمات بزرگان درباره تام و اتم استفاده می‌شود. تفسیر اول تفسیری است که در بیانات حکما دیده می‌شود و پایه و اساس آن بحثی است که ابن سینا در الهیات شفا مطرح کرده است. او در یک تقسیم‌بندی موجودات را به ناقص و تام و اتم تقسیم کرده است. البته تقسیم او ثلاثی نیست و اقسام دیگری را هم مطرح کرده است. بعد حکما آمدند درباره این تقسیم که مقسم آن موجودات است بحث کردند. شاید روشن‌ترین بیان درباره این کلام ابن سینا همان بحثی است که ملاصدرا در حواشی خودش بر الهیات شفا دارد. او توضیح می‌دهد هر موجودی اگر کمالاتی را که می‌تواند داشته باشد و باید داشته باشد دارا است تام است، اگر همه آن کمالات را واجد نیست ناقص است و اگر نسبت به موجودات دیگر سنجیده شود اتم است. این بحثی است که حکما مطرح کردند.

شما یک جنین را در نظر بگیرید که در چهار ماهگی خود است. جنین چهار ماهه چه اعضایی از بدنش باید تشکیل شده باشد. اگر جنین همه آنچه را در این سن باید داشته باشد داراست تام است اما اگر این جنین در حد یک جنین سه ماهه اعضایش تحقق پیدا کرده باشد این جنین ناقص است. اگر همین جنین تام چهارماهه را با جنین دیگری که نه ماهه است در نظر بگیریم آن جنین نه ماهه مرتبه بالاتری از تمامیت را دارا است و اعضای او کامل‌تر و بهتر رشد کردند. از این بحثی که حکما در فلسفه درباره وجود ناقص و تام مطرح کردند برخی از بزرگان ما استفاده کردند و این جمله دعای شریف سحر را توضیح دادند. گفتند کلمه در اینجا یعنی آنچه در خارج تحقق دارد. هر چه در خارج تحقق پیدا کرده است وجودش تام است یعنی آنچه را می‌توانست دریافت کند دریافت کرده است ولو در مقایسه با مراتب بالاتر ناقص است.

نمونه‌ای از این تفسیر بیانی بود که جلسه قبل از فاضل تونی خواندم و نمونه دیگر بیانی است که آیت‌الله حسن‌زاده آملی در شرح اسفار خود آوردند. بیان آیت‌الله حسن‌زاده این است که اگر هر کدام از موجودات را ملاحظه کنید کامل است ولی وقتی وی را با بالاتر از وی بسنجید وی را ناقص می‌یابید و آن را کامل لذا اگر این نطفه با صورت انسانی سنجیده شود صورت انسانی اتم از وی است و الا نطفه در حد خود کلمه تامه است. پس با قیاس، موجود تام و اتم داریم و هر موجودی در حد استعداد خود به فعلیت رسیده یا نرسیده و در راه است اگرچه نسبت به بالاتر ناقص است. لذا حضرت باقر علوم اولین و آخرین در دعا فرمود: «اللهم إنّی اسئلک من کلماتک باتمّها»، اگر تنبیه یابیم و توجه نماییم «و کلّ کلماتک تامّه». پس هر کلمه در حد خود کلمه تامه است.

دعا بیانی فراتر از مباحث فلسفی

این بیاناتی است که حکمای ما در ذیل این فراز دعای سحر مطرح فرمودند. به نظر من این شرح با این متن مطابق نیست و این تفسیر نمی‌تواند گویای بیان امام باقر(ع) در دعای سحر باشد نه به دلیل اینکه تقسیم ابن سینا اشکال داشته باشد اما این بیان برای توضیح این فراز از دعای شریف سحر کافی و وافی نیست. چرا؟ چون ما در این دعا سخن از موجودات تام و اتم نداریم. آن تقسیم، تقسیم موجودات به تام و اتم است ولی اینجا بحث از موجودات نیست. اینجا امام سخن از کلمات می‌گوید که برخی تام و برخی اتم هستند. این تام و اتم وصف برای کلمه است نه وصف برای موجود ولو اینکه خارجا موجود و کلمه با یکدیگر تطابق دارند. این دعا بیانی فراتر از مباحث فلسفی ارائه می‌کند و اینجا سخن از کلمه است لذا شما باید تام و اتم را به عنوان وصف برای کلمه توضیح دهید نه وصف برای وجود. لذا به نظر می‌رسد اینجا باید تفسیر دومی از تام و اتم بر مبنای اینکه توصیفی برای کلمه است ارائه کنیم.

تفسیر دوم این است که تام و اتم باید بر مبنای موصوف یعنی کلمه توصیف شود. کلمه این خصوصیت را دارد که ما فی‌الضمیر را آشکار می‌کند. البته کلمه‌ها همیشه از جنس لفظ نیستند و هر چیزی چنین نقشی ایفا کند که درون را بیرون بریزد کلمه است. اینجا سخن از کلمات الهی است یعنی چیزی که آن اسما و صفات الهی که مشهود نیست را از غیب به شهود می‌آورد. اگر این کلمه را با این خصوصیت در نظر گرفتیم، این کلمه دو گونه است کلمه تام و کلمه اتم. تام و اتم به چه لحاظی به کلمه اضافه می‌شود؟ کلمه تام کلمه‌ای است که در ابراز ما فی‌الضمیر تام و تمام است. کلمه اتم آن موجودی است که کمالاتی که در مرتبه غیب وجود دارد به بهترین وجه آشکار می‌کند.

این نکته‌ای است که در شرح دعای سحر امام خمینی(ه) هم آمده است. ایشان می‌گوید تمامیت هر چیز بر حسب خود اوست. لذا تمامیت در اینجا به اعتبار این است هر موجودی واضح‌تر و روشن‌تر و بیشتر غیب را آشکار کند، آن کلمه تام و اتم است. حالا می‌توان تشخیص داد چرا امیرالمومنین(ع) می‌فرمود خدا نشانه‌ای ندارد که از من بزرگتر باشد. کلمه اتم انسان کامل است. کلمه اتم صاحب مقام ولایت عظمی است. کلمه‌ای که در نهایت وضوح کمالات غیبیه حق تعالی را حکایت می‌کند و نشان می‌دهد وجود مقدس علی(ع) است. البته در مقام باطنی ولایت بین پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) تفاوتی وجود ندارد.