واکاوی تمایلات و مهارت‌های انتقادی در کتاب «اندیشه انتقادی»

در تعریف «تفکر انتقادی» آمده است که تفکر انتقادی فرایند آگاهانه پردازش اطلاعات به شیوه‌ای موثر است تا فرد بتواند دریافتی‌ها را بهتر بفهمد، تصمیم‌های بهتری بگیرد و اعتماد بنفس بیشتری پیدا کند. برای کسب مهارت تفکر انتقادی باید از ابزارهای عقلانی گوناگون برای تنوع بخشیدن به اطلاعات استفاده کرد. راه‌های مختلف منتقدانه فکر کردن در مورد اطلاعات شامل اندیشه‌زایی، بازبینی کردن، ترکیب کردن و ارزیابی کردن است. تفکر انتقادی یک ضرورت اجتماعی و آموزشی است که به نظر می‌آید در عرصه تعلیم و تربیت کمتر به آن پرداخته شده است.

کتاب «اندیشه انتقادی» به قلم افراسیاب صادقی، دانش‌آموخته فلسفه تعلیم و تربیت و مدرس دانشگاه شهرکرد که به تازگی از سوی مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی چهارمحال‌وبختیاری چاپ و روانه بازار شده با بررسی مبانی تفکر انتقادی، به شناسایی مؤلفه‌های آن که یک ضرورت اجتماعی و آموزشی است، در دو حیطه مهارت‌ها و تمایلات می‌پردازد.

این کتاب در پنج فصل مقدمه، مولفه‌های تفکر انتقادی، مهارت‌های انتقادی، تمایلات انتقادی، روش تدریس، رویکردها در تعلیم و تربیت و نتیجه گیری در 184 صفحه و در قطع رقعی تالیف و به چاپ رسیده است.

صادقی در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به پیشینه طولانی مبحث تفکر انتقادی از زمان سقراط و افلاطون، اظهار کرد: گفتمان دیالوگ یا داد و ستد و تعاملات کلامی از دیرباز مطرح بوده است و دانشمندان فلسفه در مکاتب گوناگون و ادوار مختلف تاریخی فعالیت‌های زیادی را در این حوزه انجام داده‌اند.

وی رویکرد نخست تفکر انتقادی را قضاوت خودگردانی یعنی خود انتقادی دانست و گفت: نقد خویشتن زیباترین جلوه اندیشه انتقادی است اما باید گفت که بسیاری از افراد با این تفکر آشنا نیستند و مهارت لازم را برای آن کسب نکرده‌اند.

صادقی تصریح کرد: تفکر انتقادی در افراد سبب می‌شود که هر فرد از نظرات و توانایی‌های خود برای پاسخگویی به مسائل بهره گیرد و به جای اینکه یک دریافت‌کننده اطلاعات باشد، به یک یادگیرنده فعال تبدیل شود.

مولف کتاب اندیشه انتقادی با اشاره به محتوای این کتاب، گفت: در این کتاب تلاش شده است که مولفه‌های تفکر انتقادی به بحث گذاشته شود که شامل دو بخش مهارت‌ها و تمایلات است.

صادقی مبحث تمایلات را بسیار مهم ارزیابی کرد و ادامه داد: مولفه تمایلات بخش اساسی و مهم تفکر انتقادی محسوب می‌شود که در این کتاب ۲۷ تمایل انتقادی از جمله استقلال فکری، بلوغ در قصاوت، تشخیص حقایق، انصاف در ارزشیابی، مورد بحث قرار گرفته است.

مدیر فرهنگی اجتماعی دانشگاه شهرکرد تصریح کرد: کتاب اندیشه انتقادی در عین حال، مروری کوتاه بر فلسفه اسلامی و دینی دارد، در قرآن کریم مبحث «جدال احسن» که مناظره‌اى براى اثبات حق و نفى باطل و روش انبیای الهی برای دعوت مردم به حق بوده است مطرح می‌شود، ضمن اینکه اصطلاح فَتَبَيَّنُوا در آیات قرآن از جمله آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا» مصداقی از ضرورت اندیشه انتقادی است.

رویکردهای کتاب اندیشه انتقادی

صادقی با اشاره به رویکردهای کتاب، بیان کرد: در بخش رویکردها، مکاتب فلسفی ایدئالیسم، رئالیسم، ناتورالیسم، پراگماتیسم و اگزیستانسیالیسم به عنوان نمونه، مورد کنکاش مولف قرار گرفته و تفکرات و دیدگاه‌های تعلیم و تربیتی این مکاتب مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت روش‌های تدریسِ منجر به پرورش مؤلفه‌های تفکر انتقادی، توسط مولف اشتخراج شده است.

وی گفت: در فصل پایانی کتاب بررسی شده است که چگونه می‌توان با توجه به دیدگاه‌های گوناگون تعلیم و تربیت، تفکر انتقادی را آموزش داد که از طرق مختلف مانند دیالوگ و حل مسئله به این موضوع پرداخته شده است.

مدرس دانشگاه شهرکرد در تبیین معنای تمایلات انتقادی، بیان کرد: تمایلات به درونیات هر فرد مرتبط است، مثلا دارا بودن روحیه حقیقت‌جویی، مسئولیت‌پذیری، واقع‌بینی، انصاف و ... در فرد نشان‌دهنده تمایل انتقادی او می‌باشد.
صادقی تاکید کرد: لازمه داشتن تمایلات درونی انتقادی، توجه به بایدها و نبایدهایی است که با عنوان مهارت انتقادی از آن یاد می‌شود، مثلا فرد باید بتواند مهارت‌هایی چون قدرت تصمیم‌گیری و تفکر منظم را در خود تقویت کند، کسی که افکار آشفته دارد نمی‌تواند اندیشه انتقادی فعالی داشته باشد.

وی ادامه داد: مهارت قضاوت کردن نیز مورد دیگری از مهارت‌های انتقادی است که سبب می‌شود فرد قضاوت صحیحی داشته باشد، اهل کشف و دلالت باشد، نتایج منطقی به دست آورد و اهل تحلیل باشد، ضمن اینکه اگر فرد در هنر سوال پرسیدن به شیوه صحیح، هنر خوب دیدن و شنیدن و گوش دادن، صراحت بیان، قدرت استنباط و ... به بلوغ رسیده باشد، تفکر انتقادی وی ارتقا می‌یابد.

صادقی با بیان اینکه مباحث کتاب اندیشه انتقادی بر مکاتب غربی متمرکز است، تصریح کرد: یک پژوهش مفصل در زمینه تفکر انتقادی دینی در دست انجام است و به زودی منتشر خواهد شد.

وی با تاکید بر اینکه تفکر انتقادی مبحثی صرفا مختص فلسفه غرب نیست، افزود: بسیاری از تمایلات و مهارت‌های انتقادی در متون دینی و قرآنی مورد اشاره واقع شده است که به صورت اختصاصی در کتابی دیگر به این مباحث پرداخته خواهد شد.

این مدرس دانشگاه در خصوص مخاطبان کتاب اندیشه انتقادی، گفت: دانشجویان و اساتید رشته‌های علوم تربیتی و فلسفه تعلیم و تربیت به‌ویژه دانشجویان دانشگاه فرهنگیان و افراد علاقمند به مباحث علوم تربیتی و مشاوره می‌توانند از این کتاب استفاده کنند.