معرفت حق؛ معیار تعیین مراتب حمد

حجت‌الاسلام اصغر عالی‌پور، مدرس حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با ایکنا از لرستان، اظهار کرد: در فرازهای 25 و 26 از دعای اول صحیفه سجادیه می‌خوانیم «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بِكُلِّ مَا حَمِدَهُ بِهِ أَدْنَى مَلَائِكَتِهِ إِلَيْهِ وَ أَكْرَمُ خَلِيقَتِهِ عَلَيْهِ وَ أَرْضَى حَامِدِيهِ لَدَيْهِ(25) حَمْداً يَفْضُلُ سَائِرَ الْحَمْدِ كَفَضْلِ رَبِّنَا عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ(26)؛ و خدا را ستایش، به همۀ آن ستایشی که نزدیک‌ترین فرشتگان به او و بزرگوارترین مخلوقاتش نزد او و پسندیده‌ترین ستایشگران آستان او، حضرتش را ستوده‌اند، ستایشی که از دیگر ستایش‌ها، برتری جوید، مانند برتری پروردگار، به همه مخلوقاتش.»؛ در دعاهای بسياری به چشم می‎خورد كه خدای متعال را به اين صورت حمد می‎كنند «وَالحَمْدُ للهِ حَمْداً يَفْضُلُ حَمْدَ الحامِدِينَ حَمْداً كَثِيراً قَبْلَ كُلِّ أَحَدٍ»، از اين‌گونه عبارات فهميده می‎شود كه حمد فقط تكرار لفظ آن نيست، زيرا اگر فقط لفظ بود، برای همگان حمد يكسان بود و حمد كسی بر كسی ديگر هرگز برتری نداشت.

وی با بیان اینکه پس حمد حالتی است كه از كمال و معرفتی سرچشمه می‎گيرد و آن معرفت با جان شخص متحد است، بنابراین نسبت به كمالات افراد و معرفت آنان به خداوند، حمد و ستايش آنان نيز فرق می‎كند و بالاترين حمد فقط از عهده كسی ساخته است كه نزديک‌ترين افراد خلق نسبت به خالق باشد، افزود: امام علی(ع) در فرازی می‎فرمايد: «خدای متعال برتر از حمد هر حامد است»، که اين بيان خود كاشف از معرفت فوق‌العاده حضرت است كه عظمت و تعالی حق را آنچنان شناخته كه هر ستايشی را كمتر از عظمت و قدرت خداوند متعال دانسته و بر همين اساس فرموده است: «لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ.»

این مدرس حوزه و دانشگاه اضافه کرد: امام سجاد(ع) نيز حمدی را در اين فراز برای حق سزاوار دانسته است كه همانند حمد نزديک‌ترين ملائكه و نزديک‌ترين خلق الهی به او باشد، که از اين سخن معلوم می‎شود كه معرفت حق برای ملائكه و پيامبر اكرم(ص) و ائمه معصومین(ع) نسبت به معرفت سايرين، همانند فضيلت حق بر همه خلق است، يعنی آنان دارای معرفت كاملی هستند كه بيشتر از آن برای احدی ميسر نيست، زيرا آنان تمام امتياز و كمالات حق را شناخته و بر حسب همان، او را ستايش می‎كنند كه آن شناخت به‌طور دقيق نسبتش مطابق برتری حق از خلق است که خود اين كلام معجزه‌آسا، دليل بر عظيم‌ترين مراتب قرب و معرفت آن امام همام به خداوند متعال است.

عالی‌پور ادامه داد: مسلماً حمد آنان سزاوار حضرت رب بوده و چون سزاوار حق است، فرق آن با حمد سايرين در حد معرفت آنان به خدای متعال است و فضل آن نسبت به حمد سايرين، همانند فضل خدا نسبت به مخلوقين خود است، همان‌گونه صاحب مثنوی می‎گويد: «نعمت آرد غفلت و شكر آن تباه/ صيد نعمت كن به دام شكر شاه، گر سر هر موی تو گردد زبا / شكرهای او نيايد در بيان، وقت نعمت شكر حق را دار ياد/ تا خدا بر تو كند نعمت زياد.»

این کارشناس مذهبی با بیان اینکه همچنین در فراز 27 از این دعا آمده است «ثُمَّ لَهُ الْحَمْدُ مَكَانَ كُلِّ نِعْمَةٍ لَهُ عَلَيْنَا وَ عَلَى جَمِيعِ عِبَادِهِ الْمَاضِينَ وَ الْبَاقِينَ عَدَدَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُهُ مِنْ جَمِيعِ الْأَشْيَاءِ، وَ مَكَانَ كُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْهَا عَدَدُهَا أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً أَبَداً سَرْمَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ؛ سپس او را ستایش، به جای همه نعمت‌هایی که او بر ما و به تمام بندگان گذشته‌اش و همه آنانی که هستند و می‌آیند، دارد، ستایشی به عدد تمام اشیایی که دانشش بر آنها احاطه دارد و ستایشی به جای هر یک از اشیا به چندین برابر؛ ستایشی ابدی و همیشگی تا روز قیامت» تصریح کرد: لزوم حمد در مقابل نعمت از نظر عقل قطعی و حتمی است و جای هيچ‌گونه ترديد و شک و شبهه‌ای ندارد ولی سؤال در آن است كه نعمت‌های مربوط به امت‌های پيشين در ايام گذشته چرا و چگونه برای امت‌های پيشين كه هنوز به‌وجود نيامده‌اند ضرورت دارد و شكر را در هر زمان قرار داده است.

عالی‌پور با اشاره به اینکه نهاد هستی دارای حقيقت واحدی است و ذره‌ذره موجودات آن از ديگری متأثر هستند، اظهار کرد: اگر در فضایی غيرمتناهی ميليون‌ها سال قبل اتفاقی افتاد كه مثلاً انبوه توده گازها به‌صورت منظومه‌ها و كهكشان‌ها درآمد، بر امروز تأثيری تمام دارد؛ چنانكه آنچه امروز اتفاق می‌افتد در همان كهكشان‌ها بی‎تأثير نيست.

این مدرس حوزه و دانشگاه بیان کرد: به گفته علامه طباطبايی، اگر دم ماهی در دريای كارائيب حركتی كند در جو اثر خواهد گذاشت، چنانكه حركت همان ماهی معلول هزاران هزار علل گذشته و مقارن است كه با فقدان هر يک از آنها، اين حركت هرگز ميسر نخواهد بود، بنابراین نعمت‌های جاری در گذشته قطعاً مؤثر در نعمت موجود خواهد بود، چنانكه نظم طبيعی عالم و آبادانی موجود در امروز، گاهی به جهت آبادانی گذشته بوده، همان‌طور كه آبادانی امروز مؤثر در آينده است.

وی گفت: بنابراین اگر ما هم‌اكنون در نعمت به سر می‎بريم مرهون نعمت‌های گذشته جاری در امت‌های قبلی هستيم، چنانكه مرهون نعمت‌های آيندگان نيز هستیم و نكته جالب در جريان گذشته، حال و آينده آن است.