مهدویامین تشریح کرد:
جایگاه «ذکر» در قرآن
گروه فعالیتهای قرآنی: مدیرکل تبلیغات اسلامی لرستان با اشاره به اینکه ذکر در اصطلاح بهمعنای به زبان آوردن عبارات، دعاها و آیات قرآنی برای قرب به حق است، اظهار کرد: در آیین اسلامی؛ ذکر از اهمیت ویژهای برخوردار است، آنچنانکه هر نوع عبادتی را در بر میگیرد.
حجتالاسلام والمسلمین سعید مهدویامین، مدیرکل تبلیغات اسلامی استان لرستان در گفتوگو با خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) از لرستان، در رابطه با ذکر و انواع آن، گفت: ذکر در ادبیات قرآنی به معنی یاد کردن، فراموش نشدن، بیان و یا به زبان آوردن برخی الفاظ رسیده از ناحیه دین است.
وی ادامه داد: ذکر یکی از پُرکاربردترین واژههای قرآنی است که عمدتاً بهمعنای یادآوری و تذکر آمده است، همانند آیه 40 سوره مبارکه بقره که خداوند در آن میفرماید: «یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْت ُعَلَیْکُمْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ» و یا آیه 25 سوره مبارکه ابراهیم که در ان میخوانیم؛ «وَ یَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ».
مهدویامین با اشاره به اینکه ذکر در اصطلاح نیز بهمعنای به زبان آوردن عبارات، دعاها و آیات قرآنی برای قرب به حق است، تصریح کرد: در آیین اسلامی؛ ذکر از اهمیت ویژهای برخوردار است، آنچنانکه هر نوع عبادتی را در بر میگیرد.
مدیرکل تبلیغات اسلامی لرستان ادامه داد: عبادت خداوند که به اشکال مختلفی تجلی پیدا میکند در صورت ذکر، به شکلی ویژهای ظهور و بروز دارد بهطوریکه ذکر خدای سبحان از بارزترین مصادیق پرستش او به حساب میآید و باید گفت ذکر خداوند همانند بخشهای دیگر از عبادت به شکلهای متعددی متداول میشود، مانند ذکر عام و ذکر خاص، ذکر عام آن است که اختصاصی به موجود معین ندارد، بلکه در هر چیزی یافت میشود، یعنی تمام اشیا به یاد خداوند به سر میبرند، همانگونه که در آیه 44 سوره مبارکه اسراء میخوانیم: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ وَ إِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَکِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» و ذکر خاص آن است که مخصوص نوع معین از مخلوقات است و در آنها یافت میشود، مانند ذکر مخصوص فرشته یا مخصوص انسان.
وی با اشاره به اینکه تقسیم دیگر ذکر به لحاظ قلب و قالب است، بیان کرد: این قسم همان است که گاهی از او به ذکر قلبی و ذکر زبانی یاد میشود، البته چنین تقسیمی مختص به قلمرو انسان نیست؛ زیرا موجودهای ذی شعور دیگر، گاهی به فکر خدا هستند که همان ذکر قلبی آنهاست و گاهی به زبان ویژه خویش به نام خدای به سر میبرند که این همان ذکر زبانی آنهاست.
مهدویامین عنوان کرد: ذکر گاهی در برابر غفلت، سهو، نسیان و مانند آن بهکار میرود که در اینگونه موارد بهعنوان تذکره، تذکّر و نظایر آن استعمال میشود؛ و زمانی در مقابل خمول و خمود بهکار میرود که در اینگونه موارد بهعنوانِ نامور، نامدار، نامآور و مانند آن استعمال میشود، بنابراین باید گفت در مجموع واژه ذکر در فرهنگ قرآنی به دو دسته پدیده اطلاق میشود که با تحلیل به عمل آمده برخی از این مصادیق شامل الفاظ و اذکار، و برخی دیگر شامل اشخاص میشوند، بنابراین آنچه در حوزه لفظ قرار می گیرد ذکر لفظی است و آنچه در حوزه اشخاص قرار دارد ذکر وجودی نامیده میشود.
ذکر لفظی
مدیرکل تبلیغات اسلامی استان لرستان ذکر لفظی را از دیگر اقسام ذکر دانست و افزود: ذکر به لحاظ ارزش وجودی و درجهبندی دارای اقسامی گوناگون است؛ زیرا زمانی بهلحاظ مذکور سنجیده میشود که در این حال، کاملترین ذکر، یاد بنده نسبت به خداوند و اسم اعظم اوست، چون مذکوری کاملتر از خدای سبحان نیست. و زمانی بهلحاظ ذاکر، بررسی میشود که در این وضع نیز کاملترین ذکر، یاد خداوند نسبت به بنده است، چون هیچ یادکنندهای همتای خدای سبحان نیست، او همانطور که «خیرُ مذکورٍ» است، «خَیْر ذاکرٍ» هم هست.
وی ادامه داد: گاهی به لحاظ کیفیت ذکر از جهت اخلاص ارزیابی میشود که در اینصورت نیز کاملترین ذکر یاد خداوند نسبت به شیء معین یا شخص معلوم است؛ زیرا یاد خداوند، منزه از هرگونه آمیختگی به غیر حق و صواب است، چون هر چه از حق محض و محض حق ظاهر شود از آلودگی باطل و ناصواب مصون است و گاهی از جهت کمیت ذکر بررسی میشود که در این منظر نیز، بهترین ذکر، یاد خداوند نسبت به شی معلوم یا شخص معین است.
مهدویامین بیان کرد: خداوند که شهود محض و محض شهود است، از سهو، غفلت، نسیان و مانند آن مبراست و هرگز نسیان و سهو در حرم امن کبریایی او راه ندارد، همانگونه که در آیه 64 سوره مبارکه مریم میخوانیم: «و ما کان ربّک نسیّاً» و یا در آیه 61 سوره مبارکه یونس میخوانیم: «و ما یعْزب عن ربّک من مثقال ذرةٍ فی الأرض ولا فی السماء»، از آن جهت که تمام عناوین چهارگانه مزبور یعنی بررسی ذکر بهلحاظ مذکور، ذاکر، کیفیت ذکر، کمیت ذکر، در مظاهر اسماء و صفات خداوند یاد میشود، هر کدام از آنان نیز که مقام خلافتش کاملتر و تقرب وی به خدای سبحان بیشتر بود ذکر دانی نسبت به او و ذکر او نسبت به دانی، شایستهتر خواهد بود.
مهدویامین ادامه داد: بنابریان اگرچه هرکدام از عبادتهای ویژه، مانند نماز، روزه، زکات، خمس، حج، امر به معروف، نهی از منکر، دعا و مانند آن به جای خود ذکر محسوب میشود و معنای جامع ذکر و نیز حکمت عام آن همه امور یاد شده را فرا میگیرد، اما عنوان ذکر در جای خود عبادت مخصوص است که اثر خاص خود را خواهد داشت و مراد از این نوع ذکر در فرهنگ دینی آن دسته از اذکار است که پایه و شاکله خویش را بر الفاظ دینی بنا کرده است و دقیقاً به ما میفهماند برای رسیدن به این نوع از ثواب باید این چنین لفظی تلفظ شوند آنچه مهم است اینکه این نوع از ذکر در حوزه لفظ اتفاق میافتد نه حوزههای دیگر.
ذکر وجودی
مدیرکل تبلیغات اسلامی لرستان ذکر وجودی را از دیگر اقسام ذکر عنوان کرده و افزود: در فرهنگ قرآنی، گاهی ذکر بهمعنای مصدری و وصفی است، مانند یاد خدا بودن، نام خدا را بردن و در زبان جاری کردن و زمانی هم بهمعنای شیء یا شخصی است که خود مصداق ممثل یا مجسم یاد خداست و نیز سبب یادآوری خداوند است چنانکه خود صاحب نام بوده و مایه نامور شدن دیگران میشود، مانند اطلاق عنوان ذکر بر قرآنکریم، البته به شکل ویژه، یا بر شخص رسول اکرم(ص) که این موجودهای نورانی گذشته از آنکه خود ذکر ممثّل و مجسماند سبب احیای نام خدا بر زبان و یاد او در دلها هستند چنانکه مایه نامور شدن جامعه متذکّر به یاد خدا خواهند بود.
وی ادامه داد: دلیل اینکه خداوند در دستهای از آیات قرآنکریم، مانند آیه 41 سوره مبارکه آلعمران میفرماید: «این است که خداوند میخواهد به بندگانش بیاموزد تا او را بسیار یاد کنند بارها پیامبر خویش را به ذکر کثیر امر می¬کند»، بنابراین قرآن کریم ذکر کثیر را صفت مؤمنین و بندگان صالح خداوند بیان میکند؛ کسانیکه از جانب خداوند برای آنها مغفرت و پاداشی عظیم آماده شده است، همانگونه که خداوند در آیه 35 سوره مبارکه احزاب میفرماید: «والذاکرین الله کثیرا والذاکرات اعدالله لهم مغفره واجرا عظیما».
مهدویامین عنوان کرد: در فتوحات مکیه درباره توصیف ذکر به کثرت اینگونه آمده است: «ان الله ما وصف بالکثره شیئا الا ذکر؛ و ما امر بالکثره من شیء الا من الذکر»، به عبارت دیگر ذکر کثیر نشان دهنده محبت ذاکر به مذکور است.
وی ادامه داد: ذکر یکی از پُرکاربردترین واژههای قرآنی است که عمدتاً بهمعنای یادآوری و تذکر آمده است، همانند آیه 40 سوره مبارکه بقره که خداوند در آن میفرماید: «یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُواْ نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْت ُعَلَیْکُمْ وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ» و یا آیه 25 سوره مبارکه ابراهیم که در ان میخوانیم؛ «وَ یَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ».
مهدویامین با اشاره به اینکه ذکر در اصطلاح نیز بهمعنای به زبان آوردن عبارات، دعاها و آیات قرآنی برای قرب به حق است، تصریح کرد: در آیین اسلامی؛ ذکر از اهمیت ویژهای برخوردار است، آنچنانکه هر نوع عبادتی را در بر میگیرد.
مدیرکل تبلیغات اسلامی لرستان ادامه داد: عبادت خداوند که به اشکال مختلفی تجلی پیدا میکند در صورت ذکر، به شکلی ویژهای ظهور و بروز دارد بهطوریکه ذکر خدای سبحان از بارزترین مصادیق پرستش او به حساب میآید و باید گفت ذکر خداوند همانند بخشهای دیگر از عبادت به شکلهای متعددی متداول میشود، مانند ذکر عام و ذکر خاص، ذکر عام آن است که اختصاصی به موجود معین ندارد، بلکه در هر چیزی یافت میشود، یعنی تمام اشیا به یاد خداوند به سر میبرند، همانگونه که در آیه 44 سوره مبارکه اسراء میخوانیم: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ وَ إِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَکِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» و ذکر خاص آن است که مخصوص نوع معین از مخلوقات است و در آنها یافت میشود، مانند ذکر مخصوص فرشته یا مخصوص انسان.
وی با اشاره به اینکه تقسیم دیگر ذکر به لحاظ قلب و قالب است، بیان کرد: این قسم همان است که گاهی از او به ذکر قلبی و ذکر زبانی یاد میشود، البته چنین تقسیمی مختص به قلمرو انسان نیست؛ زیرا موجودهای ذی شعور دیگر، گاهی به فکر خدا هستند که همان ذکر قلبی آنهاست و گاهی به زبان ویژه خویش به نام خدای به سر میبرند که این همان ذکر زبانی آنهاست.
مهدویامین عنوان کرد: ذکر گاهی در برابر غفلت، سهو، نسیان و مانند آن بهکار میرود که در اینگونه موارد بهعنوان تذکره، تذکّر و نظایر آن استعمال میشود؛ و زمانی در مقابل خمول و خمود بهکار میرود که در اینگونه موارد بهعنوانِ نامور، نامدار، نامآور و مانند آن استعمال میشود، بنابراین باید گفت در مجموع واژه ذکر در فرهنگ قرآنی به دو دسته پدیده اطلاق میشود که با تحلیل به عمل آمده برخی از این مصادیق شامل الفاظ و اذکار، و برخی دیگر شامل اشخاص میشوند، بنابراین آنچه در حوزه لفظ قرار می گیرد ذکر لفظی است و آنچه در حوزه اشخاص قرار دارد ذکر وجودی نامیده میشود.
ذکر لفظی
مدیرکل تبلیغات اسلامی استان لرستان ذکر لفظی را از دیگر اقسام ذکر دانست و افزود: ذکر به لحاظ ارزش وجودی و درجهبندی دارای اقسامی گوناگون است؛ زیرا زمانی بهلحاظ مذکور سنجیده میشود که در این حال، کاملترین ذکر، یاد بنده نسبت به خداوند و اسم اعظم اوست، چون مذکوری کاملتر از خدای سبحان نیست. و زمانی بهلحاظ ذاکر، بررسی میشود که در این وضع نیز کاملترین ذکر، یاد خداوند نسبت به بنده است، چون هیچ یادکنندهای همتای خدای سبحان نیست، او همانطور که «خیرُ مذکورٍ» است، «خَیْر ذاکرٍ» هم هست.
وی ادامه داد: گاهی به لحاظ کیفیت ذکر از جهت اخلاص ارزیابی میشود که در اینصورت نیز کاملترین ذکر یاد خداوند نسبت به شیء معین یا شخص معلوم است؛ زیرا یاد خداوند، منزه از هرگونه آمیختگی به غیر حق و صواب است، چون هر چه از حق محض و محض حق ظاهر شود از آلودگی باطل و ناصواب مصون است و گاهی از جهت کمیت ذکر بررسی میشود که در این منظر نیز، بهترین ذکر، یاد خداوند نسبت به شی معلوم یا شخص معین است.
مهدویامین بیان کرد: خداوند که شهود محض و محض شهود است، از سهو، غفلت، نسیان و مانند آن مبراست و هرگز نسیان و سهو در حرم امن کبریایی او راه ندارد، همانگونه که در آیه 64 سوره مبارکه مریم میخوانیم: «و ما کان ربّک نسیّاً» و یا در آیه 61 سوره مبارکه یونس میخوانیم: «و ما یعْزب عن ربّک من مثقال ذرةٍ فی الأرض ولا فی السماء»، از آن جهت که تمام عناوین چهارگانه مزبور یعنی بررسی ذکر بهلحاظ مذکور، ذاکر، کیفیت ذکر، کمیت ذکر، در مظاهر اسماء و صفات خداوند یاد میشود، هر کدام از آنان نیز که مقام خلافتش کاملتر و تقرب وی به خدای سبحان بیشتر بود ذکر دانی نسبت به او و ذکر او نسبت به دانی، شایستهتر خواهد بود.
مهدویامین ادامه داد: بنابریان اگرچه هرکدام از عبادتهای ویژه، مانند نماز، روزه، زکات، خمس، حج، امر به معروف، نهی از منکر، دعا و مانند آن به جای خود ذکر محسوب میشود و معنای جامع ذکر و نیز حکمت عام آن همه امور یاد شده را فرا میگیرد، اما عنوان ذکر در جای خود عبادت مخصوص است که اثر خاص خود را خواهد داشت و مراد از این نوع ذکر در فرهنگ دینی آن دسته از اذکار است که پایه و شاکله خویش را بر الفاظ دینی بنا کرده است و دقیقاً به ما میفهماند برای رسیدن به این نوع از ثواب باید این چنین لفظی تلفظ شوند آنچه مهم است اینکه این نوع از ذکر در حوزه لفظ اتفاق میافتد نه حوزههای دیگر.
ذکر وجودی
مدیرکل تبلیغات اسلامی لرستان ذکر وجودی را از دیگر اقسام ذکر عنوان کرده و افزود: در فرهنگ قرآنی، گاهی ذکر بهمعنای مصدری و وصفی است، مانند یاد خدا بودن، نام خدا را بردن و در زبان جاری کردن و زمانی هم بهمعنای شیء یا شخصی است که خود مصداق ممثل یا مجسم یاد خداست و نیز سبب یادآوری خداوند است چنانکه خود صاحب نام بوده و مایه نامور شدن دیگران میشود، مانند اطلاق عنوان ذکر بر قرآنکریم، البته به شکل ویژه، یا بر شخص رسول اکرم(ص) که این موجودهای نورانی گذشته از آنکه خود ذکر ممثّل و مجسماند سبب احیای نام خدا بر زبان و یاد او در دلها هستند چنانکه مایه نامور شدن جامعه متذکّر به یاد خدا خواهند بود.
وی ادامه داد: دلیل اینکه خداوند در دستهای از آیات قرآنکریم، مانند آیه 41 سوره مبارکه آلعمران میفرماید: «این است که خداوند میخواهد به بندگانش بیاموزد تا او را بسیار یاد کنند بارها پیامبر خویش را به ذکر کثیر امر می¬کند»، بنابراین قرآن کریم ذکر کثیر را صفت مؤمنین و بندگان صالح خداوند بیان میکند؛ کسانیکه از جانب خداوند برای آنها مغفرت و پاداشی عظیم آماده شده است، همانگونه که خداوند در آیه 35 سوره مبارکه احزاب میفرماید: «والذاکرین الله کثیرا والذاکرات اعدالله لهم مغفره واجرا عظیما».
مهدویامین عنوان کرد: در فتوحات مکیه درباره توصیف ذکر به کثرت اینگونه آمده است: «ان الله ما وصف بالکثره شیئا الا ذکر؛ و ما امر بالکثره من شیء الا من الذکر»، به عبارت دیگر ذکر کثیر نشان دهنده محبت ذاکر به مذکور است.
