واکاوی سیمای امام علی(ع) در ادبیات بومی لرستان
احمد کنجوری با بیان اینکه اکثر شاعران لرستانی در وصف امام علی(ع)، چه با زبان مادری و چه با زبان رسمی شعر سروده‌اند، گفت: ویژگی علی‌خواهی و علی‌جویی در خودآگاه و ناخودآگاه شاعران لک و لر جلوه و جلایی هنری و ادیبانه نیز یافته است و بسیاری از شاعران و پیرهای لک و لرتبار از همان سده‌های آغازین پس از ورود اسلام به ایران، اندیشه‌ها و باورداشت‌های عرفان شیعی را در گفتار و رفتار خویش نمایانده‌اند.
محبت به اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) از ویژگی‌های ممتاز ایرانیان و مردم لرستان است. به طوری‌که استان لرستان به‌لحاظ اجتماعی و ریشه مذهبی، مردمانی تماما شیعه و ارادتمند به سیره علوی هستند.
محبت به امام علی(ع) همواره در فرهنگ و ادب مردمان لرستان و میانه زاگرس جلوه‌ای خاص دارد و اشعار شاعران این دیار در مدح و رثای مولای متقیان نشان از ارادت آنان به معارف ناب علوی دارد.
در این راستا برای واکاوی بیشتر جایگاه امام علی(ع) و غدیر در ادبیات بومی لرستان با احمد کنجوری، شاعر، نویسنده، پژوهشگر و مدرس ادبیات فارسی لرستانی مصاحبه‌ای انجام شده که متن آن از خاطرتان می‌گذرد:
ایکنا _ جایگاه امام علی(ع) و غدیر در ادبیات بومی لرستان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در میان لک‌زبانان و لک‌تباران، محبت اهل‌بیت به‌ویژه ارادت به امام علی(ع) و توجه به ابعاد شخصیت ایشان جلوه و جایگاه ویژه‌ای دارد. ویژگی‌ها و جلوه‌های گوناگون زندگی امیر مؤمنان(ع) در ذهن و زبان بزرگ و کوچک قوم لک چنان نقش بسته است که با هر سلام و با هر خداحافظی نام علی(ع) را بر زبان می‌رانند.
در مقام شگفتی و اعجاب اسم او را با کشش آوایی همراه می‌کنند، عهد و پیمان‌هایشان را با نام وی محکم می‌کنند و در رزم و بزم از او مدد می‌جویند. این ویژگی علی‌خواهی و علی‌جویی در خودآگاه و ناخودآگاه شاعران لک و لر جلوه و جلایی هنری و ادیبانه نیز یافته است. باباها، ملاها، عارفان، ابدالان، شاعران و پیرهای لک و لرتبار بسیاری از همان سده‌های آغازین پس از ورود اسلام به ایران، اندیشه‌ها و باورداشت‌های عرفان شیعی را در گفتار و رفتار خویش نمایانده‌اند.
در شعر شاعران لرستانی گذشته و امروز، اشارات و تلمیحات مربوط به گفتمان مذهبی (شیعی) پربسامد است. یکی از مشهورترین سروده‌های لکی مناجات ملا ترکه‌میر با عنوان «لامکان یانه» است که این‌گونه آغاز می‌شود:
لامکان یانه، لامکان یانه الا یا مالک لامکان یانه
یا یانه نایاب یکتای یگانه گیان‌بخش و گیان‌سین جا وَ غیب خانه
ترکه‌میر در ادامه نیایش عارفانه خویش، چنین به نعت رسول اکرم(ص) و منقبت امام علی(ع) پرداخته است:
سید و سرور سید و سرور یا حمید و سِرّ سید و سرور
و ذات زور مشت شای قنبرپرور تاج لامع نور ژ امرک و سر
در انتهای مرواریدهای منتظم سخن، ذات باری‌تعالی را به مقام والای شهیدان سوگند می‌دهد و خواسته عارفانه خویش را سر می‌دهد. تمام مقدمه‌چینی و سوگندهای متعدد برای آن است که در پایان از معبود خویش، آرزویش را بخواهد: «درآرم ژَ بحر آلوده‌یْ عصیان».
نجف آزادبخت در سروده «اسم اعظم» از دادار بی‌همتا می‌خواهد که گناهان او را به خاک پای حیدر ببخشاید.
یا رب من بنده رانده ژ عامم سه حرفن تشکیل نشانه نامم
«ن» نام نادم ژ افعال زشت «ج» جرم گُنام زیادن ژَ گِشت
«ف» فربه گنای کبیرم کردن حساو حرفش ژ حد ویردن
باوَرم او یای ایوان اخضر بوخشم و گرد نعلین حیدر
ملا حقعلی سیاهپوش نیز چامه‌ای در مدح مولا علی(ع) دارد که مطلع آن چنین است:
یا علی حق بی، یا علی حق بی غیر ژَ تو کی دست تقدیر حق بی
همو در شعر «فرج فرج» نیز البته با زبان فارسی به همین موضوع پرداخته است.
ملا حقعلی سروده‌ای لکی با عنوان «جنگ خیبر دارد که آن را این‌گونه می‌آغازد:
جبّاری جوشا، جبّاری جوشا جیحون جلال جباری جوشا
در این شعر بیشتر به رزم‌آوری و دلاوری امام علی (ع) توجه شده است.
اکثر شاعران لرستانی در وصف اسدالله الغالب، چه با زبان مادری و چه با زبان رسمی شعر سروده‌اند. برخی از شاعران لرستانی که اشعاری دربارۀ امام اول شیعیان با زبان فارسی سروده‌اند، عبارتند از: ملاحقعلی سیاهپوش، مصطفی مواهبی، میرزا حسین بنان، صامت بروجردی، اسماعیل خان سرباز، میرزا شفیع مصدق، محمد سامانی، محمدجواد منصوری و... . خوشبختانه امروزه نیز در لرستان، شاعران پیشکسوت و جوان فراوانی هستند که موضوعات آیینی و از جمله منقبت در سروده‌هایشان پربسامد است.
ایکنا _ کدام یک از شاعران بومی، بیشترین فعالیت و سرودن شعر در خصوص، غدیر و امام علی(ع) را دارند؟
بر اساس شواهد و سروده‌های برجای مانده از شاعران بومی‌‌سرای لرستانی، می‌توان ملامنوچهر کولیوند و ملا پریشان را دو شاعری دانست که بیش از همه سروده‌های شیعی و علوی دارند.
ملا پریشان سروده‌های نغز و پرمغزی در وصف مولای پارسایان دارد؛ از آن جمله است:
یا شیر یزدان کننده خیبر وَ نص قرآن نفس پیغمبر
قدرتت ژ لای هر صاحب نظر ژعرش و ژ فرش ژ کرسی برتر
قسمت‌کننده‌ی بهشت هشت در فتوا دهنده‌ی هر چهار دفتر
مالک و امرت آگِر افروزن نیران و فرمان تو منکر سوزن
نه طاق فلک اَر وَ قرتاس بو کاتب ملای، جنی و ناس بو
ابحار مُرکب، اشجار قلم بو هنی پی وصفت یا علی کم بو
ملامنوچهر کولیوند نیز در بیشتر سروده‌ها به طور آشکار و پنهان، به عرفانی عمیق و پرکشش با محوریت مذهب تشیع و به‌ویژه با اشارات و تلمیحات فراوان به شخصیت و زندگانی امام علی(ع) روی آورده است؛ به طوری که با خواندن اشعار برجای مانده از او، نخستین موضوعی که در ذهن نقش می‌بندد، منقبت‌سرایی وی است. در سرودۀ «سفر عتبات عالیات» از این شاعر و عارف وارسته، مصراع «الحمد دگر بار شرفیاب نجف بیم» ترجیع‌وار مکرر است. این مصراع نشان می‌دهد که ملا منوچهر دست کم دو بار به زیارت حرم مطهر امیر مؤمنان علی (ع) رفته است:
تا ژَ اثر عشق پر از شور و شعف بیم بر یاد تو مولا مه مری تیر هدف بیم
نی تیر چو سگ در پی زوار تو کف بیم زائر و حسین تو مَری غفرت و عف بیم
در بوس عباس تو و منی اذن شرف بیم اَلحَمد دگر بار شرفیابِ نجف بیم
این شاعر نام‌آور در سرودۀ «باز آواز حبیبم» با مطلع «باز چوین راز حبیب آواز دُر در گوش هات/ پرتو روح و روان و جسم و گیان را توش هات» ضمن اشاره به القاب امام علی(ع) و کنیه ایشان (بوتراب)، در مقطع شعر خود را «ذاکر لک» می‌خواند و اشاره می‌کند که با همسر و چهار فرزندش به زیارت عتبات عالیات رفته است:
در زبان اوراد و یا هو همّت اژ شاه و پسر لاشه و پوسم ژَ سر اژ دلق کُهنه‌پوش هات
بار عصیانم وَ کول و روی وَ قَبر بوتراب اَژ عطا بار خطا بی و مَتاع اَر دوش هات
اَر کرم کی او کرم‌‌دارم میو دَردِم دوا آو کوثر اَژ کَفِ او شیعه نوشانوش هات
دُرد جامی کافیه ار شاه دین احسان بکی صد هزاران دردمند و دُردکیش او نوش هات
هرکه در دنیا نچو اَژ بهر پا بوسِ حسین روژ عُقبی بی چراغ و بی مراد و توش هات
ذاکر لک چوار فرزند و عیالی عتبه‌بوس ثالثاً بهر نجاتم مایل و مدهوش هات
سروده دیگری از ملا منوچهر در دست است که موضوع آن هم منقبت است. در این سروده نیز بار دیگر از زیارت خود و اهل خانه‌اش سخن رانده است:
مولای مه مَداحِ لَکِم و مَدح تو واتم وَ لفظِ لَکی در طلب مدح و ثناتم
ملامنوچهر در این شعر، مولای شیعیان را دست بالای دست‌های خلایق دانسته که بر همه مردم غیر از رسول اکرم(ص) فضیلت و برتری دارد:
ای دست تو مافوق دس گِشت خلایق بر خلق خدا غیر نبی فاضل و فایق
پروانه‌م و پر سوز و مشکات تو شایق سر تا قدمم در ره تو عشق و علایق
دشمن ژ تو مستغرق و منکوب منافق ای دوست حقیقی وَ خدا عاشقم عاشق
در مهد گر اژدر بِدری حیدریتَن ور سر کَنی اژ عمرو شها سروریتَن
دروازه و تسخیر ژ خیبریتَن کشتار عدو اژ پی دین پروریتَن
یا قاتل کفار دنی! خصم منافق ای دوست حقیقی و خدا عاشقم عاشق
ترجیع‌بند «خورشید حقیقت» نیز به مدح امام علی(ع) اختصاص دارد:
هَت سحر و بُرج افق آفتاب جلوه نمانا چو رُخِ بوتُراب
نور علی او شه عالی‌جناب عالم اَژ او جلوه‌گر و کامیاب
نور نبی و ولیاً منجلی ناد علیاً علیاً یا علی
من بورن خرم و امیدوار فوج ملائک ژَ یمین و یسار
حَمد خدا نَعت رسول کبار مدحت مولا ولی کردگار
نور نبیاً ولیاً منجلی ناد علیاً علیاً یا علی
تن و توی دلق و تور زین و کف حوری و غلمان طرفی بسته صف
خیل ملک جن و پری یک طرف من و ثناگستر شاه نجف
نور نبیاً ولیاً منجلی ناد علیاً علیاً یا علی
در بهاریه مشهور در قصیده فاخری با مطلع «شمس زرین بال زرین، با فروغ و فتح فرّین/ فوق فرق و شرق گرّین، صبح دم هات او دیار» پس از مقدمه‌ای شورانگیز و جانفزا درباره بهار، به مدح امام علی (ع) چنین گریز می‌زند:
چهرۀ گل در تولا در هوای مدح مولا اَژ فر فردوس والا روضۀ خرم بهار
مقصدم کی ژَ بهارن کی ژَ نوروز و نِگارن حیدر دُلدُل سوارن حامی روژ شمار
و در ادامه سروده، از خصایل و فضایل وی سخن می‌راند:
شاه هفت اقلیم خاور نوربخش هفت کشور یاور و یار پیمبر دست فضل کردگار
مرتضی بر دوست و دشمن ناجی سلمان ژَ ارژن
سر ژَ عمر عبدود کَن عنترت کِرد وَ دو پار
جلوۀ دین مبینن عین ایمان و یقینن
پشت دین حبل‌المتینن عروه‌الوثقی تار
والی والا علیاً نور ایمان را جلیاً لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار
خاصۀ صهر پیمبر شوهر زهرای اطهر والد شبیر و شبر ضیغم پروردگار
تاج پیغمبر اغنثی شیعیان‌پرور اغنثی در ژَ خیبر کَن اغنثی شهسوار نامدار
ای شَه لولاک ادرک، ضیغم چالاک ادرک نور ذات پاک ادرک، خاکیان را زینهار
من که مداح لکیکم فقراً فخری مسلکیکم بر درت چوی کُپَکیکم حاجتی دیرم بَرآر
کمتر شعری از ملا منوچهر می‌توان یافت که به فضیلت‌ها، رشادت‌ها، فداکاری‌ها، دانش، بینش و سخنان گران‌بهای امیر مؤمنان علی (ع) اختصاص نداشته باشد یا دست کم به ستایش ایشان گریز نزده باشد.
یکی از معدود سروده‌های وی که در آن به مدح امام اول شیعیان نپرداخته، سروده‌ای زیبا با عنوان «کَلَه‌باد» است. این شعر را به پیروی از ملاترکه‌میر، شاعر عارف نام‌آور سروده است؛ چرا که ترکه‌میر آغازگر «کله‌وا/ کله‌باد» سرایی است. ترکه‌میر در شعر کله‌باد، به مدح و منقبت امام علی (ع) روی آورده است.
محتمل است که ملا منوچهر هم در شعر کله‌باد همچون ترکه‌میر به مدح مولای مؤمنان گریزی زده باشد، اما به دلایلی ناشناس، این ابیات در غبار زمان از بین رفته و یادها آن‌ها را فراموش کرده باشند.
شعر دیگری از ملامنوچهر هست که موسیقی درونی، بیرونی، کناری و معنوی سرشاری دارد. در سراسر این شعر بلند، ابعاد گوناگون شخصیتی امیرالمؤمنین آمده است:
من مدح او شهی مکم که مدح او خدا وِتی وَ خمسه‌النبی وَ نص خدا جدا خدا وِتی
مصداق کنزاً مخفیاً، محیط سِرّ اولیا له علم اهله‌العبا احاطه ماسوا وِتی
علی نبی، نبی علی ژَ نور و واحدَن جلی دوبین ژَ راه اَحوَلی دو تا وِتی خطا وِتی...
در ابیاتی از این سروده به رخداد غدیر اشاره شده است:
گه خم غدیر هت، امیری امیر هت له اهل دین ظهیر هت نبی و برملا وِتی
علی ستون دین من وصی جانشین من امیر من وصی من نه من وتم خدا وِتی.
ایکنا _ با چه روش‌هایی می‌توان سیره اهل‌بیت (ع) را در ادبیات بومی ترویج داد و آیا جشنواره ادبی در خصوص ترویج فرهنگ علوی برگزار شده است؟
ترویج و گسترش بیش از پیش فرهنگ علوی در میان جوانان، نوجوانان و کودکان همچون هر موضوع دیگری نیازمند بازکاوی، بازاندیشی و بهره‌گیری از روش‌ها و ابزارهای نوین آموزش و ارائۀ محتوا است. چه در انتخاب محتوا چه در نحوۀ ارائۀ آن باید به بررسی دقیق علمی و هنری مبتنی بر دانش‌های روانشناسی، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، فلسفه، نسل‌شناسی، ابزارشناسی و... روی آورد. ارائۀ محتوا در قالب‌های هنری، گیرایی و ماندگاری دوچندانی دارد؛ بنابراین بهره‌گیری از هنر تلفیقی سینما و نمایش و نیز برگزاری همایش‌ها، جشنواره‌ها، سوگواره‌ها، نشست‌های تخصصی ادبی اثربخش است.
استفاده از ظرفیت‌های فضای مجازی و برگزاری رقابت‌های کتابخوانی با موضوعات آیینی از دیگر راهکارهاست. چاپ و نشر مجلات مرتبط نیز ثمربخش است. در کنار مجلات دانشگاهی از جمله مجله متون وحیانی دانشگاه آزاد اسلامی لرستان، مجلات دیگری برای گروه‌های سنی مختلف راه‌اندازی شود.
در دانشگاه‌ها، ادارات آموزش و پرورش، نهاد کتابخانه‌ها، ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ادارات تبلیغات اسلامی و دیگر ارگان‌ها و سازمان‌ها برنامه‌های گوناگونی در مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود.
برخی از همایش‌ها و جشنواره‌های مرتبط عبارت‌از جشنوارۀ بین‌المللی میرکائنات و نیز جشنواره ملی شعر و دلنوشته با موضوع «بوتراب»، برگزارکننده: دانشگاه آزاد اسلامی لرستان، همایش‌های بومی دانشگاه لرستان، جهاد دانشگاهی و دانشگاه پیام نور، همایش بین‌المللی سیره علوی دانشگاه لرستان، کرسی‌های علمی ترویجی و اندیشه‌ورزی پردیس‌های دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه علمی کاربردی، همایش‌های گوناگون انجمن‌های ادبی استان، مسابقات آیینی، از جمله مسابقه قرآن، معارف و نهج‌البلاغه در آموزش و پرورش هستند.
انتهای پیام
