برگزاری سه نشست درباره آثار و رویکرد مفسران و نظریه‌پردازی قرآنی در حقوق بشر

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) در نشست نخست مدرسه تابستانی، سیدهدایت جلیلی، قرآن پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی بحث «آشنایی با روش تفسیر موضوعی قرآن در راستای شناخت چگونگی بررسی دقیق موضوع حقوق انسان در مطالعات تفسیری» را ارائه کرد. وی با ذکر اینکه بر خلاف تصور عمومی، روش تفسیر موضوعی به معنای دقیق آن یک روش تفسیری جدید است که سابقه طولانی ندارد، بلکه عمدتا در یک قرن اخیر بکار گرفته شده است، تاکید نمود که این روش در پاسخ به نیازهای جهان اسلام ودر نتیجه نهضت بازگشت به قرآن از سوی برخی از متفکران مسلمان مطرح و ساماندهی شده است.
جلیلی در تعریف تفسیر موضوعی اظهار کرد: «تفسیر موضوعی کوششی است بشری در فهم روشمند نظر قرآنی در سایه گردآوری - مبتنی بر تئوری- آیات پیرامون مسائل و موضوعات زنده عملی ونظری- برخاسته از معارف بشری و احوال حیات جمعی - که انتظار می‌رود قرآن سخن حقی در آن خصوص دارد.»  وی سپس هر یک از ارکان این تعریف را توضیح داد و تصریح کرد: به هر حال روش تفسیر موضوعی نیز یک‌باره ابداع نشده بلکه حاصل تجربیات مفسران مختلف در طول قرن ها به جایی رسیدکه برخی متفکران مسلمان به ویژه شهید محمد باقر صدر در تلاش برآمدند تا این روش تفسیری را شکل دهند. قبل از این همه تفسیرها ترتیبی بود که بر اساس تلاوت آیات قرآن از اول قران شروع و به ترتیب تا پایان قرآ ن انجام می گرفت.البته مفسران هر یک بارویکرد خاصی همین تفسیر ترتیبی را انجام میدادند مثلا برخی رویکرد عقلی و فلسفی داشتند،برخی تفسیر روایی، گروهی رویکردعرفانی و عده‌ای رویکرد فقهی اما همه اینها در یک مجموعه قرار می‌گیرند وتفسیر موضوعی در مجموعه دیگر.

نیازمند مفسران به مبناسازی برای انجام تفسیر موضوعی

مولف کتابِ تفسیر موضوعی، چیستی، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌ها در ادامه گفت: برای انجام تفسیر موضوعی، متفکران ذیربط نیازمند مبناسازی بوده‌اند، بدین معنا که قبل این قرآن آماده محسوب می‌شد، اما وقتی تفسیر موضوعی پدید آمد این بحث نیز مطرح شد که ما نیازمند چینش آیات بر مبنای تاریخ نزول نیز هستیم که این بحث خود رویکرد تفسیر تنزیلی را شکل داد و باعث شد که امروزه ما بگوئیم سه رویکرد تفسیری داریم: رویکرد ترتیبی، رویکرد تفسیر موضوعی و رویکردتفسیر تنزیلی که این رویکردها با هم تفاوت اساسی دارند  نه اینکه فقط تفاوت آنها از حیث سبک یا سلیقه مفسران باشد بلکه در پیش فرضها و مبانی،  روشها و اهداف با هم فرق میکنند.
جلیلی در ادامه با ذکر برخی از چالش‌های فراروی تفسیر موضوعی و توضیح سطح کارهایی که به عنوان نمونه تفسیر موضوعی خام یا سطحی باید نامیده شوند، گفت: در تفسیر موضوعی خام برخی فکر کرده‌اند که مثلا وقتی قرار است کرامت را در قرآن تفسیر کنیم، کافی است که این واژه را در قرآن پیدا کنیم و در هر آیه‌ای که بکار رفته، استخراج نماییم، سپس واژه‌های مترادف و هم‌خانواده را نیز جستجو کرده و آیات مربوطه را گردآوری و آنگاه به شرح آنها بپردازیم و این می‌شود نظر قرآن در مورد تفسیر کرامت.

تفاسیر موضوعی خوب وموثری هنوز تدوین نشده
وی افزود: این سطح از کار با تفسیر موضوعی واقعی برابر تعریفی که ارائه شد، فاصله زیادی دارد چرا که در تفسیر موضوعی فنی، پاسخ به پرسش‌های زنده کاملا جریان دارد و  مفسر  از دانش ها و دستاوردهای بشری نیز بهره جدی می گیرد و مراقب است که از ساحت های برون متنی نیز غافل نماند. این استاد دانشگاه در پایان بحث خود با ذکر نمونه هایی از تفاسیر موضوعی که در چند دهه اخیر انجام شده است در جمع بندی خود تاکید نمود که متاسفانه تفاسیر موضوعی خوب وموثری هنوز تدوین نشده است وهنوز جای کار فراوانی باقی مانده تا تفسیر موضوعی قرآن به صورت موثری راهگشای پرسشهای مختلف بشر معاصر واقع شود.
پس از ارائه بحث دکتر  جلیلی، پرسش و پاسخ انجام شد از جمله در مورد تفاوت رویکرد تفسیر تنزیلی با تفسیر موضوعی، ارزیابی برخی از تفاسیر ترتیبی که شکل جنینی تفسیر موضوعی را نیز ارائه کرده‌اند، تلاش‌های شهید صدر به عنوان مبدع تفسیر موضوعی، میزان کارآمدی تفاسیر موضوعی انجام شده، ارزیابی برخی از آثار شهید مطهری که ماهیت تفسیر موضوعی دارند،میزان توجه به شان نزول قرآن در تفسیرموضوعی و اینکه آیا نیازمند شکل گیری تفسیر موضوعی تاریخی می باشیم یا خیر؟ که در هر مورد سخنران به سئوالات مطروحه پاسخ گفت و یاد آوری نمود که انصافا در تفاسیر موضوعی انجام شده هنوز جای موضوعات حقوق انسان خیلی خالی است و کارهای زیادی در این حوزه باید انجام داد تا بتوان پاسخ دهها پرسش موجود را مبتنی بر قرآن کریم ارائه نمود.
نشست دوم تخصصی هفته دوم مدرسه تابستانی اختصاص به «معرفی برخی از آثار برجسته قرآن پژوهان با تمرکز بر موضوعات متنوع حقوق انسانی» داشت که محمدهادی یدالله‌پور، قرآن پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه بابل ارائه بحث داشت.
یدالله‌پور در ابتدای بحث خوداظهار کرد: هر قرآن‌پژوهی بخواهد برای فهم دیدگاه قرآن در مورد حقوق انسان تلاش کند اول باید از انسان شروع کند که نوع نگرش قرآن به انسان چگونه است وآیا این موجود دارای کرامت ذاتی است یا خیر و مبتنی بر کرامت ذاتی چه حقوقی مترتب می‌شود؟
وی  در ادامه تاکید کرد: اگرچه برخی تالیفات قابل توجه در مورد انسان از دیدگاه قران توسط برخی مفسران شناخته شده انجام شده است ولی در مورد کرامت انسان و آثار و پیامدهای حقوقی آن کار برجسته قرآنی را مفسران قران صورت نگرفته است. 

اقسام کرامت انسانی
یدالله‌پور با معرفی کتابی که خود وی چند سال قبل با عنوان کرامت انسان در قرآن تالیف نموده است، تصریح کرد: نوع نگرش مفسر قرآن به انسان خیلی مهم است، اگر نگاه اجتماعی داشت یک‌گونه برداشت انجام می‌دهد و اگر نگاه عرفانی داشت گونه دیگر و اگر نگاه فلسفی یا فقهی داشت به گونه خاص خود. 
وی در ادامه با بیان اینکه انسان در قرآن هم ستوده شده و هم سرزنش گردیده است، گفت: آنها که در تعریف انسان می‌گویند انسانِ به علاوه ایمان صاحب کرامت تلقی می‌شود، طبیعتا قائل به این نیستند که آدم بما هو آدم صاحب همه انواع حقوق است.
وی در بخش دیگری از سخنرانی خود با تقسیم کرامت انسان به کرامت ذاتی و اکتسابی یا ارزشی برابر قرآن کریم، به دامنه شمول هر یک از دو مفهوم کرامت اشاره کرد هم چنین الزامات کرامت انسان از دیدگاه قرآن را برشمرد. حق حیات، حق آزادی و جلوه‌های مختلف آن، حق دینداری، حق برخورداری از حقوق اجتماعی و عدالت در عرصه جامعه از جمله حقوقی بودند که به اعتقاد این قرآن‌پژوه به عنوان الزامات کرامت قابل ذکرند.

نمونه‌هایی از پژوهش‌های قرآنی

یدالله‌پور در بخش پایانی سخنرانی خود نمونه‌هایی از پژوهشهای قرآنی که حول موضوعات حقوق بشری صورت گرفته را برشمرد از جمله کتب انسان در قرآن، حق وتکلیف  و فلسفه حقوق بشر آیت‌الله جوادی آملی، برخی از آثار شهید مطهری، برخی از مجلدات کتاب تفسیری سی جلدی «من وحی القرآن» اثر مرحوم آیت الله محمد حسین فضل الله و برخی از آثار مرحوم سید قطب که به حقوق اجتماعی انسان پرداخته است. این استاد قرآن پژوه نیز تاکید کرد که هنوز راه درازی در پیش است تا بتوان نمونه های متعدد و جامع معرفی حقوق انسان بر اساس قرآن را به مخاطبان در گستره جهانی معرفی کرد.

پس از ارائه بحث سخنران ، پرسش و پاسخ انجام شد از جمله در مورد ارتداد و نسبت آن با موضوع آزادی عقیده در اسلام، بحث ابعاد حقوق غیر مسلمانان در قرآن، برخی از زمینه های حقوق زن، اینکه آیا می توان انسان بما هو انسان را برابر قرآن صاحب همه حقوق اساسی دانست یا خیر؟ موضوع اتانازی یا سقط جنین و نسبت هر کدام  با کرامت انسان که در هر مورد سخنران به پرسشهای مطروحه پاسخ داد.
سومین نشست تخصصی هفته دوم مدرسه تابستانی با عنوان «بهره مندی از قرآن کریم برای نظریه پردازی در زمینه حقوق بشر؛ تاملی در مورد رویکرد حقوقی و مختصات آن» برگزار شد که سخنران آن دکتر سیدمحمد هاشمی، استاد برجسته حقوق عمومی و حقوق اساسی بود. 
وی در ابتدا با توضیح  دو مفهوم کلمه حقوق که در یک مورد به معنای حق داشتن (RIGHTS) ودر معنای دیگر  به معنای دانش مشخص یا قانون وضابطه(LAW) بکار می رود، تصریح  کرد: وقتی به تتبع قرآنی می پردازیم لازم است که هر دو مفهوم حق را موردتوجه قرار دهیم اگرچه بیشتر معنای حق داشتن وحقوق شخصی افراد  محور کار ما خواهد بود.
هاشمی همچنین با ذکر اینکه در طول تاریخ، راهبری های متعددی در زمینه حقوق انسان صورت گرفته از جمله از سوی پیامبران الهی ودر میان انبیاء نیز تلاش پیامبر اسلام از همه کاملتر می باشد، گفت: متاسفانه باید اعتراف کنیم که  قران به عنوان معجزه پیامبر اسلام هنوز در جوامع اسلامی  از حیث عمل و رفتار مسلمانان در غربت است.
این استاد برجسته حقوق عمومی در ادامه سخنرانی خود با ذکر معیارهای جامعه نمونه از دیدگاه قرآن  برخی از آنها را توضیح داد از جمله اصالت فرد وجامعه به صورت توامان، برابری انسانها در جامعه از حیث وجودی و انسانی، اعتدال و میانه وری، اُخوت و همبستگی انسانی،  و مسئولیت همگانی.

موارد ناهماهنگی برخی از موازین فقهی با تصریح‌های قرآنی
دکتر هاشمی در ادامه به محورهایی که می توان مبتنی بر قرآن کریم نظریه جامع حقوق انسانی استخراج  کرد، اشاره و هر مورد را معرفی و تشریح کرد.
کرامت انسانی، برابری و نفی تبعیض، پذیرش مردم‌سالاری و حق تعیین سرنوشت در اداره امور جامعه، امنیت در ابعاد مختلف از جمله منع هتک آبرو وحیثییت، امنیت جان و مال، امنیت مسکن، امنیت خلوت وحریم خصوصی افراد ، امنیت اقامت، آزادی از جمله در ابعاد آزادی فکر و اندیشه،گفت وگوی عمومی وجدال احسن، آزادی بیان وعقیده، آزادی تشکل‌ها، حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی ، حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و ضرورت اتخاذ تدابیر جبرانی برای حمایت از آنها از جمله مواردی بودند که دکتر هاشمی با ذکر مستندات قرآنی نشان داد که چگونه نگرش جامع به حقوق انسان   در کتاب مقدس مسلمانان منعکس شده است.
وی در ادامه اظهار کرد: بر همین اساس می توان نظریه جامع مربوط به صیانت از حقوق مردم را  استنیاط و طراحی نمود.
پس از طرح بحث دکتر هاشمی، پرسش وپاسخ انجام شد منجمله در مورد اینکه چگونه می توان مفاهیم قرآنی را به خوبی در نظام حقوقی وارد کرد چنانچه برخی از این مفاهیم در فصل حقوق ملت در قانون اساسی جمهوری اسلامی منعکس شده است، چگونه می توان نگرش نظام مند و شبکه ای و نه تک ساحتی فهم حقوق انسان در قران را گسترش داد، موارد عدم هماهنگی برخی از موازین فقهی با تصریح های قرآنی مثل لا اکراه فی الدین را چگونه باید حل کرد؟که در هر مورد دکتر هاشمی توضیحات خود را ارائه و در پایان از همه شرکت کنندگان در این دوره تخصصی خواست که بجای روخوانی عادی و بدون تفکر قرآن مجید، تفکر و تامل در قرآن را عادت خود قرار دهند و تلاش کنند که هر روزه این تمرین تفکر را انجام دهند تا زندگی آنها رنگ و بوی قرآنی پیدا کند و بتوانند با رعایت آموزه های قرآنی به بهترین وجه مدافع حقوق انسانها باشند.

شایان ذکر است که این سه نشست 5 شهریورماه برگزار شد و هفته سوم مدرسه تابستانی یاد شده پنج شنبه مورخ 12/6/94  برگزار خواهد شد و جمع دیگری از اساتید شناخته شده رشته های علوم قرآنی وحقوق ادامه برنامه طراحی شده این دوره را  اجرا خواهند کرد. شرکت کنندگان در این دوره عمدتا دانش پژوهان سطوح کارشناسی ارشد و دکترای رشته های علوم قرآنی، حقوق و علوم سیاسی هستند و علاقمندان می‌توانند از طریق بخش آموزش سایت کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران به نشانی www.ihrc.ir در هفته های باقیمانده در این دوره تخصصی شرکت کنند.