دشواری مطالعات بینارشته‌ای؛ عامل کندی مراکز علمی مرتبط/ جغرافیای مقالات «معرفت‌شناسی و قرآن»
گروه اندیشه: به گفته دبیر علمی همایش معرفت‌شناسی و قرآن، این همایش می‌تواند اذهان محققان قرآنی و کسانی را که در حوزه مطالعات دینی کار می‌کنند درگیر کند و امید است این کار تا حدی به مطالعات این حوزه سرعت ببخشد و اهمیت آن را برجسته‌تر کند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، حجت‌الاسلام و المسلمین علیرضا قائمی‌نیا، دبیر علمی همایش ملی «قرآن و معرفت‌شناسی» در نشست خبری این همایش که صبح امروز در محل پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، به بیان نکاتی درباره برگزاری این همایش و موضوع آن پرداخت.
قائمی‌نیا در ابتدا با اشاره به موضوع همایش، گفت: در واقع موضوع همایش اگر دقیقتر بخواهیم بیان کنیم خود معرفت‌شناسی مرسوم نیست، بلکه معنای وسیعتری از معرفت‌شناسی مورد نظر است که دانش‌های همگن و همسایه معرفت‌شناسی را هم در برمی‌گیرد؛ مباحثی از زبانشناسی، معناشناسی، مسائل مرتبط با حوزه هرمنوتیک که سنخ مباحث‌شان از سنخ مباحث معرفت‌شناسی دانش‌هایی است که همجوار با معرفت‌شناسی هستند.
وی با اشاره به استقلال و طرح معرفت‌شناسی مرسوم به عنوان یک دانش مستقل در قرن بیستم، گفت: اگر چه مسائل این دانش از یونان باستان مطرح بوده است، اما به شکل دانش مستقل در قرن بیستم مطرح شده است. در ایران هم این مباحث از قبل از انقلاب مطرح شد و بزرگانی مانند علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، مباحثی را در این زمینه مطرح کردند. شهید مطهری و شهید بهشتی هم در این رابطه کارهایی داشته‌اند. بعد از انقلاب هم در محافل روشنفکری و هم در حوزه مباحثی در این زمینه مطرح شده است. آیت‌الله جوادی آملی هم کتابی در این زمینه دارند که الان با عنوان معرفت‌شناسی در قرآن موجود است.
ضرورت پرداختن به موضوع قرآن و معرفت‌شناسی
قائمی‌نیا با اشاره به ضرورت پرداختن به این موضوع، گفت: نیاز جدی احساس می‌شد که در حوزه مطالعات قرآنی باید یک نوع مواجهه میان مباحث قرآنی و مباحث معرفت‌شناسی به معنای گسترده کلمه که شامل هرمنوتیک و زبانشناسی و معناشناسی صورت بگیرد و از همین جهت این همایش طراحی شد.
کنار هم قرار گرفتن سه حوزه معرفت‌شناسی، هرمنوتیک و زبانشناسی در همایش
دبیر علمی همایش قرآن و معرفت‌شناسی در مورد کنار هم قرار گرفتن سه حوزه مطالعاتی مجزا، ذیل عنوان معرفت‌شناسی در این همایش، بیان کرد: معرفت‌شناسی از مباحثی مانند امکان معرفت، اقسام معرفت، انواع معرفت، ساختار معرفت، توجیه و شکاکیت تشکیل شده است. در هرمنوتیک مباحثی از قبیل نحوه فهم متن، امکان فهم معنای متن و نحوه تأثیر پیش‌فرض‌ها و انتظارات خواننده در فهم متن و همچنین تأثیر و نقش قصد گوینده یا نویسنده در معنای متن مطرح می‌شود. در زبانشناسی هم مسائلی از قبیل معنای متن و این که چگونه می‌شود این معنا را کشف کرد و تأثیر قواعد زبانی در کشف معنای متن چیست مطرح است.
وی ادامه داد: این‌ها مجموعه‌ای از پرسش‌ها را در برمی‌گیرند که با هم ارتباط دارند و واقع این است که معرفت و معنا دو روی یک سکه هستند و شما اگر در حوزه متون و به طور خصوص متون دینی بخواهید از معرفت سخن بگوئید مجبور هستید از معنا هم سخن بگوئید و اگر بخواهید از معنا سخن بگوئید مجبورید به سراغ معرفت بروید. لذا کار معرفت‌شناسی و هرمنوتیک و زبانشناسی که عملاً سه دانش مستقل هستند در حوزه متون دینی به نحوی تقارب پیدا می‌کند. از این جهت این سه دانش خیلی به هم نزدیک هستند و در حوزه متون دینی نمی‌توانیم به یکی بپردازیم فارغ از دیگری.
کمبود نیروی متخصص در موضوع همایش
قائمی‌نیا با اشاره به این که تصمیم پرداختن به این موضوع از 10 سال پیش گرفته شده بود، عنوان کرد: دلیل اصلی تأخیر در پرداختن به این موضوع کمبود نیرو بوده است. در ایران تعداد افرادی که در حوزه قرآن و یکی از این زمینه‌های مورد نظر کار کرده باشند بسیار اندک است؛ علی الخصوص که ما به دنبال این بودیم که مباحث جدید را در این زمینه مطرح کنیم.
وی افزود: البته ادعا نمی‌کنیم که در این مجموعه مباحث جدید را مطرح کرده‌ایم. این کار استارت کار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این زمینه است و ما به دنبال این هستیم که این کار را در آینده تا آن جایی که خدا توفیق بدهد گسترش دهیم و مباحث جدیدتری از این حوزه‌ها را در زمینه مطالعات قرآنی مطرح کنیم.
پرداختن به دانش‌های جدیدی که به فهم قرآن کمک می‌کند، خدمت به تفکر اسلامی است
قائمی‌نیا در ادامه مجدداً به اهمیت موضوع «معرفت‌شناسی و قرآن» اشاره کرده و گفت: به واسطه محوریتی که قرآن در اندیشه اسلامی دارد هر دانش جدیدی که بتواند به فهم قرآن کمک کند یا مباحثی از آن دانش را بشود از قرآن اصطیاد کرد یا یک نحوه تناسبی میان قرآن و این زمینه‌ها بتوانیم کشف کنیم قطعاً خدمت بزرگی می‌تواند به تفکر اسلامی باشد. نیتی هم که پشت این همایش و فراخوان بوده، همین بوده است.
جغرافیای مقالات همایش
وی ادامه داد: ما دنبال این نبوده‌ایم که برای مثال تئوری‌های معرفت‌شناسی را از قرآن اصطیاد کنیم چون در بسیاری از موارد نمی‌توانیم این کار را بکنیم. همچنین ما دنبال این نبوده‌ایم که مباحثی هرمنتویک را بر اساس قرآن نقد کنیم چون در خیلی از موارد امکانپذیر نیست. آن هدفی که ما در نظر داشته‌ایم این بود که هر گونه تناسبی که میان این مباحث و مباحث قرآن و تفسیری احساس می‌شود مد نظر قرار بگیرد. به عنوان مثال اگر شما بخواهید قرآن را تفسیر کنید، آیا می‌توانید قائل بشوید که فهم تاریخیت دارد؟ اگر چنین نگاهی داشته باشید قطعاً مشکل پیش می‌آید. خب ما این بحث را داخل کرده‌ایم گرچه خود تاریخیت را ممکن است از خود قرآن برایش نقدی یا اثباتی پیدا نکنیم، اما در هر صورت به بحث تاریخیت فهم متن و تفسیر قرآن پرداخته شده است.
قائمی‌نیا افزود: هر گونه تناسب و رابطه‌ای که بین این مباحث و حوزه مطالعات قرآنی احساس می‌شود ما آن‌ها را مد نظر قرار داده‌ایم؛ و لذا ممکن است که شما در مجموعه‌ای که تدوین شده است مباحثی را ببینید که در آن‌ها هیچ استنادی به آیات قرآن نشده باشد، اما به دلیل این که فهم قرآن و تفکر دینی مبتنی بر آن مباحث است، به آن‌ها پرداخته‌ا‌یم.
وی با بیان این که در غیر این صورت حوزه کار خیلی محدود می‌شد، اظهار کرد: اگر می‌خواستیم که فقط حوزه معرفت‌شناسی قرآن به معنای خاص را کار کنیم و آن هم شامل مباحثی باشد که مستقیماً از خود قرآن به دست می‌آید شاید کار ما هم خیلی محدودتر می‌شد و هم دشوارتر. لذا برای این که مشارکت وسیعی در این کار صورت بگیرد و آن هدف اصلی را که زمینه‌سازی برای بررسی بیشتر دانش‌های حوزه مطالعات قرآنی بود محقق کنیم، سعی کردیم زمینه مشارکت گسترده را فراهم بیاوریم.
در ادامه خبرنگار خبرگزاری ایکنا به طرح چند پرسش پرداخت و خطاب به حجت‌الاسلام قائمی‌نیا، گفت: به نظر شما چقدر این حوزه مطالعاتی‌ای را که مد نظر داشته‌اید با این همایش پیش برده‌اید؟ ارزیابی شما از جایگاه این مباحث در فضای قرآن‌پژوهی کشور چیست و چگونه می‌خواهید این مباحث و نتایج آن را به بدنه قرآن‌پژوهی منتقل کنید؟ و آیا اساساً نسبتی میان فضای قرآن‌پژوهی کشور و این گونه مباحث وجود دارد؟ آیا چنین چیزی را باید پیگیری کرد یا صرفاً باید منتظر بازخوردها در سطحی فوق تخصصی بود؟
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در پاسخ بیان کرد: راجع به این کار ما ادعایی نداریم و خود این که پرسش مطرح شود و برجسته شود کار بزرگی است و ما ادعا نمی‌کنیم که این موضوع را گامی به جلو برده‌ایم. این حوزه یک خصلت بینارشته‌ای دارد و خیلی هم اهمیت دارد و یک نسبتی را میان مطالعات قرآنی، علوم قرآنی، تفسیر و مباحث جدید معرفتی، هرمنوتیک و زبانشناسی برقرار می‌کند. ما خواسته‌ایم نشان دهیم که این حوزه بسیار اهمیت دارد.
مطالعات قرآنی در دهه‌های بعدی به شدت متأثر از مباحث جدید خواهد شد
دبیر علمی همایش قرآن و معرفت‌شناسی ادامه داد: پیش‌بینی ما این است که در دهه‌های بعدی زمینه‌های مطالعات قرآنی به شدت متأثر از این مباحث خواهد بود.
وی با اشاره به پیشگامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این حوزه از مطالعات، گفت: هم مجله ذهن در این زمینه مقالاتی داشته است و هم پژوهشگاه آثار و کتاب‌هایی در این زمینه منتشر کرده است. در جاهای مختلف هم چیزهایی در این زمینه در مجلات علوم قرآنی و حتی حدیثی منتشر شده است.
دشواری مطالعات بینارشته‌ای؛ عامل کندی حرکت مراکز علمی و متخصصین
قائمی‌نیا ادامه داد: بله، هنوز مراکز علمی و حوزه علمیه مخصوصاً آن‌هایی که در حوزه مطالعات قرآنی کار می‌کنند آن مقداری که انتظار می‌رود در این زمینه فعال نشده‌اند. شاید علت آن این باشد که مطالعات بینارشته‌ای دشوار است و نیاز به این دارد که خود محقق در چند زمینه تخصص و اطلاعات خوبی داشته باشد و علاوه بر تخصص تناسب را میان مباحث جدید و مباحث قرآنی کشف کند و این یک خلاقیت و ابتکار خاصی می‌طلبد؛ لذا کار با دشواری پیش می‌رود. البته پیش از این هم کارهایی در این زمینه شده است و برای مثال جلد اول تفسیر تسنیم به همین مباحث اختصاص دارد و نشانه‌هایی از احساس شدن ضرورت این مباحث وجود دارد اما آن چه هنوز باقی است این است که این مباحث باید حالت مضبوط و نظام‌مندی به خود بگیرد.
همایش معرفت‌شناسی و قرآن می‌تواند اذهان محققان را درگیر کند
وی عنوان کرد: اعلام فراخوان همایش معرفت‌شناسی و قرآن و نوشته شدن مقالات، در مجموع حرکت خوبی است و می‌تواند اذهان محققان قرآنی و کسانی را که در حوزه مطالعات دینی کار می‌کنند درگیر کند. ما امیدواریم که این کار تا حدی به مطالعات در این حوزه سرعت ببخشد و اهمیت این مسئله را بیشتر برجسته کند.
قامی‌نیا در پایان افزود: ما نمی‌خواهیم تحقیقاتی را که در این زمینه شده است نادیده بگیریم اما باید برای رسیدن به نقطه مطلوب مقیاس وسیعتری را در نظر بگیریم و در واقع باید یک انقلاب و تحولی صورت بگیرد و این مباحث به صورت جدی در مراکز علمی دنبال بشود.
یادآور می‌شود، همایش «قرآن و معرفت‌شناسی» با سخنرانی حجت‌الاسلام رشاد، حجت‌الاسلام قائمی‌نیا و یحیی یثربی و ارائه مقالات برتر روز دوشنبه پنجم آبان‌ماه در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌شود.
