خطبه اشباح؛ فرازی برای معرفت بیشتر به خداوند

حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی نظری، مدرس حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از لرستان، درباره خطبه 91 نهج‌البلاغه اظهار کرد: این فراز به‌عنوان خطبه اشباح شناخته می‌شود که علت آن از دیدگاه بزرگان، سخنانی است که امیرالمؤمنین(ع) در رابطه با فرشتگان بیان کردند.

وی ادامه داد: فرشتگان مانند انسان‌ها عنصر مادی ندارند و اشباح و شبح اشاره به وجود خاص فرشتگان الهی دارد که مانند وجود انسان‌ها نیستند اما وجود خود را در حالت جسمانی دارند به همین دلیل به این خطبه عنوان اشباح ابلاغ شده و احتمال دیگر این است که کلمه شبح به معنای طویل بودن است و اشباح در آن خطبه یعنی عرض و طول بیشتری دیده می‌شود و دامنه سخن گسترده است.

نظری بیان کرد: سیدرضی این خطبه را از جلیل‌ترین و با فضایل‌ترین سخنان امیرالمؤمنین(ع) می‌داند که بر فراز منبر کوفه ایراد شده است و دلیل آن این است که شخصی نزد امام آمد و گفت؛ آنگونه که خدا را ببینیم برای ما توصیف کنید تا آنکه بر محبت و معرفت خود بر خدا بیافزاییم، امام غضبناک شد و دستور داد همه مردم در مسجد جامع گرد هم آیند و در حالی که غضبناک بود بر منبر رفته و خطبه را شروع کرد.

این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: امیرالمؤمنین(ع) در اولین فراز از این خطبه می‌فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَفِرُهُ الْمَنْعُ وَ الْجُمُودُ وَ لَا يُكْدِيهِ الْإِعْطَاءُ وَ الْجُودُ، إِذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ وَ كُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ، حمد سزاوار خداوندى است كه نابخشيدن، بر داراييش نيفزايد و اگر بخشش كند، بينوا نشود. زيرا هر بخشنده‌اى جز خداى تعالى اگر ببخشد از داراييش كاسته گردد و هر كس، جز او از بخشش دست باز دارد، نكوهشش كنند. تنها اوست كه بر بندگان خود به اعطاى نعمت‌ها و سودها و نصيب‌ها منّت تواند نهاد»، امام علی(ع) فرمودند: حمد مخصوص خداوندی است که فزونی به او نمی‌دهد اگر منع کند، انفاق و عطا نکند و بخشندگی بر بندگان نداشته و جمود، خشکی و خِست داشته باشد و نعمت به بندگانش ندهد و چون عطا و نعمت نمی‌دهد موجب نمی‌شود مال، ملک و ثروت او فزون‌تر شود.

وی تصریح کرد: حمد از آن خداوندی است که اگر ببخشد و عطا کند موجب آن نمی‌شود که مال و سرمایه و ثروت او کاسته شود و اگر ندهد و منع کند موجب نمی‌شود مال و ثروت او انباشت و فزون شود، یعنی با این دو جزء به یک حقیقت مهم اشاره می‌کند که اصل موجودیت در اختیار خداوند است و با بخشش و خِست نه چیزی به آن اضافه می‌شود و نه چیزی از آن کاسته خواهد شد.

نظری با اشاره به اینکه امام علی(ع) با ناب‌ترین واژگان، عبارات و ترکیبات محتوای عالی و ناب توحیدی خود را مطرح کرده و قالب سخنان خود را با زیباترین ادبیات انتخاب می‌کنند، اظهارکرد: این توضیحات در باب معرفت‌الله و توصیفات امیرالمؤمنین(ع) با این نوع ادبیات، با اینکه سطح مطلب بلند و عالی است، اما برای مردم دیریاب و غیرقابل دسترس نیست و امام به گونه‌ای این مطلب را منتقل می‌کند که مخاطبان آن‌را درک کنند.

این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: امام علی(ع) به‌گونه‌ای سخن می‌گوید که از یک طرف مطلب ممتنع است و کسی نمی‌تواند مانند او بگوید و از ناحیه دیگر سهل است و همه می‌توانند آن‌را درک کنند، این ویژگی در برخی از متون وجود دارد که جلودار این سبک ادبیات امیرالمؤمنین(ع) است.

وی تصریح کرد: در بین انسان‌ها هنگامی که کسی بخشندگی کرده و چیزی را به کسی واگذار می‌کند به اندازه آن از مجموعه مال و ثروت او کاسته می‌شود و اگر احیاناً این کار را نکند و بخل و خِست ورزد طبیعتاً آن چیزی که قصد پرداخت آن‌را داشته است را از دست نمی‌دهد، چراکه دارایی و مال و ثروت انسان محدود است.

نظری با اشاره به اینکه خیلی ثروت‌ها برای برخی جمع نمی‌شود مگر اینکه بُخل داشته باشند و نگذارند از این موجودی چیزی کم شود، گفت: حال و روز انسان‌ها این است که اگر از دارایی خود پرداخت کنند از آن کاسته می‌شود و اگر پرداخت نکنند مالشان را حفظ کرده‌اند، به این دلیل است که اموال و سرمایه‌هایی که انسان‌ها دارند یک محدودیتی دارد، یعنی ما یک حدی از دارندگی داریم، بنابراین امیرالمؤمنین(ع) با همین ویژگی که  انسان‌ها می‌شناسند و برایشان خیلی مهم است، به زیبایی می‌فرماید که ثروت خداوند مطلق و بی‌حد و حصر است.

این مدرس حوزه و دانشگاه ادامه داد: قدرت خداوند مطلق بوده و محدودیت ندارد بنابراین هیچ امری بر ذات او دشوار و مشکل نیست، همه صفات الهی مطلق و بی‌انتهاست بنابراین کم و زیاد در کار خداوند هیچ معنایی ندارد.

وی تصریح کرد: امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید؛ قدرت خداوند آنچنان بسیار است که اگر تمام وجود را به یک انسان ببخشد مانند این است که یک سوزن را در یک دریا گذاشته و بیرون بکشید، همین حد هم از دارایی خداوند کم نمی‌شود.

نظری اظهار کرد: هر عطاکننده و بخشنده به جز خداوند متعال هنگامی که عطا می‌کند دچار نقصان می‌شود، چون محدودیت منابع دارد و هرکسی که منع می‌کند و اهل جود و بخشش نیست جز خداوند متعال مورد مزمت قرار می‌گیرد، اما امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید؛ خداوند نیز منع می‌کند، گاهی خدا می‌دهد و گاهی نمی‌دهد، اما در کار خدا مزمت نیست چرا که او براساس مشیت گاهی به انسان‌ها عطا کرده و گاهی به انسان‌ها نمی‌دهد و مشیت او عین حکمت است.

این مدرس حوزه و دانشگاه در پایان گفت: با خداوندِ غنی سر و کار داریم که سرمنشأ رحمت است و غِنای او به گونه‌ای است که اگر همه وجود را به تک تک بندگانش بدهد چیزی از منابع و خزائن او کاسته نمی‌شود و اگر هم نمی‌دهد براساس حکمت حکیمانه خویش با بندگان عمل می‌کند که فایده این معرفت ما به ذات حق این است که رزائل درونی نفسانی انسان را چنین باوری به ذات حق تعدیل کرده و برمی‌دارد و اگر به این شناخت برسد عقده‌های انسان نسبت با صاحبان مکنت و موقعیت از بین می‌رود.