شاخصه‌های برجسته اخلاقی و رفتاری امام رضا(ع)

حجت‌الاسلام حسین فلاحی‌‎اصل، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه لرستان در یادداشتی به تشریح ویژگی‌ها و ابعاد شخصیتی امام رضا(ع) پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم:

یازدهم ذی‌القعده سالروز میلاد على بن موسى الرضا هشتمین امام شیعیان از سلاله پاک رسول خدا(ص) و هشتمین جانشین پیامبر مکرم اسلام(ص) است. بنابر نظر مشهور مورخان وی در یازدهم ذی‌القعده سال ۱۴۸ هـ. ق، در مدینه منوره متولد شد. نام مبارکش، علی، کنیه آن حضرت، ابوالحسن و دارای القاب متعددی از جمله؛ رضا، صادق، ‏صابر، فاضل، قرة ‏اعین المؤمنین هستند، اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.

پدر بزرگوار امام رضا، امام موسی‌کاظم(ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ. ق، به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند و مادر گرامیشان نجمه (تکتم) نام داشت.

امام رضا(ع) در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت و به رسیدگى امور پرداخت، شاگردان پدر را به دور خودش جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق(ع) مشغول شد و در این راستا گام‌هاى بزرگ و استوارى برداشت.

مدت امامت حضرت امام رضا(ع)، حدود ۲۰ سال طول کشید، که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن در خراسان گذشت.در مورد تعداد فرزندان آن حضرت اختلاف وجود دارد، برخی امام جواد(ع) را تنها فرزند ایشان دانسته و گروهی نیز فرزندان دیگری را برای حضرت‌شان برمی‌شمارند و آن‌ها را پنج پسر و یک دختر، به نام‌های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده‌اند.

 همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به‌عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است، اما شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم(ع)، فرزندی جز امام جواد(ع) نداشتند. ابن شهرآشوب و طبرسى نیز بر همین اعتقادند.

علی بن موسی‌الرضا(ع) مرز بین امامت کامل با امامت چهارو هفت امامی است و کسی که امامت امام هشتم شیعیان را می‌پذیرد یعنی امامت دوازده امامی را پذیرفته است.

در دوران حکومت مأمون عباسی، سمت ولیعهدی به این امام همام تحمیل شد و ایشان در حکومتی شقی و پلید قرار گرفت و با این شرایط بغرنج، امام رضا(ع) به ترویج دین اسلام و به‌ویژه فرهنگ توجه به محرومان و مستضعفان می‌پرداخت.امام رضا(ع) در این دوران سخت، به خوبی فرهنگ رسیدگی به محرومان و فقرا را ترویج داد و همیشه بر این اصل تأکید داشتند.

امام رضا(ع) یکی از شخصیت‌های بزرگ بشریت، جناب امام رضا(ع) است.شخصیتی که امام صادق(ع) آرزو می‌کرد ای کاش می‌توانستم زمان امام رضا(ع) را درک کنم و او را زیارت نمایم. شخصیتی که آن‌قدر محبوب مردم بود که هیچ کسی امام را به نامش که علی است نام نمی‌برد بلکه همه او را به رضا می‌خواندند زیرا هم دوستان و هم دشمنان از اخلاق عظیم او راضی بودند.

امامان معصوم مروج فرهنگ ناب اسلامی بودند و امام رضا(ع) بیشترین بستر و زمینه را برای ترویج این فرهنگ در بین مردم داشت، یکی از شاخص‌های مهم این امام همام گفت‌وگو با کسانی بود که ماهیت دین را قبول نداشتند و با گفت‌وگو، ابهامات آنان را برطرف می‌کرد. یکی دیگر از شاخص‌های برجسته امام رضا(ع) آداب مناظره و گفت‌وگو با ملل، فرقه‌های مختلف بود که ایشان با منطقی حکیمانه و اخلاقی کریمانه با آنان به گفت‌وگو می‌پرداخت و در این عرصه همیشه پیروز میدان بود.

امام رضا(ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد(ع) است. وی کنیزى بود که به او سبیکه یا دُرّه می‌گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالى نوبه(منطقه‌ای در آفریقا) است و همسر دائمی امام رضا(ع) ام‌حبیبه بود.

امامت و وصایت حضرت رضا(ع) بار‌ها توسط رسول خدا(ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان(ع) اعلام شده بود. به‌ویژه امام کاظم(ع) بار‌ها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرفی کرده بودند از جمله اینکه از انیس انفوساز محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمى چنین روایت شده است که‏ گفت: بر امام موسى کاظم(ع) وارد شدم در حالى که ایشان به شدت مریض بودند، به حضرت عرض کردم: اگر خداى ناکرده براى شما اتفاقى بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسى رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود: «به فرزندم على، نوشته او، نوشته من است، و او وصىّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود».

امام رضا(ع) در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت و به رسیدگى امور پرداخت، شاگردان پدر را به دور خودش جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق(ع) مشغول شد و در این راستا گام‌هاى بزرگ و استوارى برداشت.

پس از شهادت امام کاظم(ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا(ع) شروع شد و با توجه به اینکه هارون (پنجمین خلیفه عباسى) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا(ع) معاصر زمان هارون بود.مدت امامت آن حضرت، حدود ۲۰ سال طول کشید که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن در خراسان گذشت.

در نحوه به شهادت رسیدن امام نقل شده است که مأمون به یکی از خدمتکاران خویش دستور داده بود تا ناخن‌های دستش را بلند نگه دارد و بعد به او دستور داد تا دست خود را به زهر مخصوصی آلوده کند و در بین ناخن‌هایش زهر قرار دهد و اناری را با دستان زهر‌آلودش دانه کند و او دستور مأمون را اجابت کرد.

مأمون نیز انار زهرآلوده را خدمت حضرت گذارد و اصرار کرد که امام ازآن انار تناول کنند. اما حضرت از خوردن امتناع فرمودند و مأمون اصرار کرد تا جایی‌ که حضرت را تهدید به مرگ نمود و حضرت به جبر، قدری از آن انار مسموم تناول فرمودند. بعد از گذشت چند ساعت زهر اثر کرد و حال حضرت دگرگون گردید و صبح روز بعد در سحرگاه روز 29 صفر سال 203 هجری قمری امام رضا(ع) به شهادت رسیدند.

به قدرت و اراده الهی، امام جواد(ع) فرزند و امام بعد از آن حضرت به دور از چشم دشمنان، بدن مطهر ایشان را غسل داده و بر آن نماز گذاردند و پیکر پاک ایشان با مشایعت بسیاری از شیعیان و دوستداران آن حضرت در مشهد دفن گردید و قرن‌هاست که مزار این امام بزرگوار مایه برکت و مباهات ایرانیان است.

امام رضا(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع)، دارنده تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی است. درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت «ابراهیم بن عباس» می‌گوید: «هرگز ندیدم که امام رضا(ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی‌داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده‌اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می‌نشست، همه خدمتکاران و غلامان را کنار سفره می‌نشاند».

اخلاق امام در بيان روايات

او بسيار به مستمندان رسيدگی می‎‌كرد.به دادن صدقه به‌ويژه در شب‌های تار و به صورت پنهانی بسيار مبادرت می‌‌كرد.با خدمتگزارانش كنار يک سفره می‎‌نشست و غذا می‎‌خورد.هيچ فرقی ميان غلامان و اشراف و اقوام و بيگانگان نمی‌‌گذارد، مگر براساس تقوا.

همواره متبسم و خوش‌رو بود.بهترين بخش غذای خود را قبل از تناول، برای گرسنگان جدا می‎ساخت.با فقرا می‎‌نشست.در تشييع جنازه شركت می‌کرد.خدمتكاری را كه مشغول خوردن غذا بود، به خدمت فرا نمی‎‌خواند.با صدای بلند و با قهقهه هرگز نمی‎‌خنديد.رفع نياز مؤمنان و گره‌گشايی از ايشان را بر ديگر كارها مقدم می‎‌داشت.روی حصير می‎‌نشست.قرآن زياد تلاوت می‎‌كرد.با گفتارش دل كسی را نرنجانيد.سخن هيچ‌كس را ناتمام نمی‎‌گذاشت و نمی‎‌شكست.هيچ نيازمندی را تا حد امكان رد نكرد.

پای خود را هنگام نشستن در حضور ديگران دراز نمی‎‌كرد.در حضور ديگران همواره از ديوار فاصله داشت و هيچ‌گاه تكيه نزد.همواره ياد خدا بر زبان جاری داشت.از اسراف و تبذير سخت پرهيز داشت.به مسافری كه پول خود را تمام و يا گم كرده بود، بدون چشمداشت، هزينه سفر می‌‌داد.در دادن افطاری به روزه‌داران كوشا بود.به عيادت بيماران می‎‌رفت.از ميهمان شخصاً پذيرايی می‎‌كرد.

هنگامی كه بر جمعی كنار سفره وارد می‎شد، اجازه نمی‎‌داد تا برای احترام وی از جای برخيزند.به سخن ديگران كه وی را مورد خطاب قرار داده، از او پرسشی داشتند، با دقت كامل گوش می‎‌داد.خويش را به بوی خوش معطر می‎‌كرد، به‌خصوص برای نماز.به نظافت جسم و لباس به ويژه موی سر توجه داشت.قبل از غذا دست‌ها را می‌‎‌شست و با چيزی خشک نمی‎‌كرد، بعد از غذا نيز آنها را می‌‌شست و با حوله‌ای خشک می‎‌كرد.اگر غذايی از حد نياز زياد می‌‌آمد، آن را هرگز دور نمی‎‌ريخت.

در حضور ديگران به تنهايی چيزی نمی‎‌خورد.بسيار بردبار و شكيبا بود.كارگری را كه به مبلغ معين اجير می‎‌كرد، در پايان افزون بر مزدش به او عطا می‎‌كرد.بسیار فروتن بود و با همگان با رأفت و خوشرويی روبرو می‎شد.به فقرا و بيچارگان بسيار می‎‌بخشيد و آن را برای خود پس‌انداز می‌‌دانست.

امام رضا(ع) همانند امامان دیگر دارای معجزاتی بوده است چه در زمان حیاتشان و چه بعد از شهادت‌شان که از بعد از شهادت ایشان، هزاران نفر با واسطه قرار دادن این امام مهربان در پیشگاه الهی، خداوند حاجت آنها را برآورده کرده است.

غربت امام رضا(ع) به این معنا نیست که مرقد مبارک ایشان در خراسان است بلکه به این معناست که این امام همام در دوران امامتش در بین برخی اصحاب خود غریب بوده است و با توجه به وجود زائران میلیونی امام رئوف، ضرورت دارد از این ظرفیت در راستای ترویج فرهنگ اصیل اسلامی به دور از خرافات و امور وهمی بهره ببریم.

منابع:

عيون اخبارالرضا، ج 2، ص 174

منتهى‌الامال، ج 2، ص 268

 بحارالانوار، ج 49، ص71

معجم رجال الحديث ج 2 ص 237