شیخ مفید؛ مدافع حریم تشیع

به گزارش ایکنا از لرستان، نهم آذرماه، در تقویم جمهوری اسلامی ایران به نام روز بزرگداشت شیخ مفید نام‌گذاری شده است که در این راستا با نگاهی به کتاب «دانشمندان مسلمان ایران» تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی صرفی‌پور از کارشناسان مذهبی مروری از زندگی این دانشمند تقدیم مخاطبان ایکنا می‎شود.

شیخ مفید از دانشمندان کم‌نظیر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است، که در علوم اسلامی کم‌نظیر بود و شاگردانی مانند سیدمرتضی و رضی تربیت کرد و 171 اثر را به این دانشمند نسبت داده‌اند.

محمد بن محمد بن نعمان معروف به «شیخ مفید»(۴۱۳-۳۳۶ ق)، فقیه اصولی و متکلم برجسته شیعه و از شاگردان شیخ صدوق بود. او از پیشگامان در تدوین علم کلام و اصول فقه شیعه امامیه و از جمله کسانی است که مفتخر به دریافت سه توقیع از ناحیه حضرت مهدی(عج) شده است.

اساتید و شاگردان شیخ مفید

شیخ مفید از محضر عالمان بزرگی همچون ابن قولویه قمی، شیخ صدوق، احمد بن محمد بن حسن بن ولید قمى، ابوغالب زرارى، ابن‌جنید اسکافى، ابوعلى صولى بصرى، محمد بن احمد صفوانی بهره برد. همچنین برخی از شاگردان بزرگ و نامدار شیخ مفید عبارتند از سیدمرتضى علم‌الهدى، سید رضى، شیخ طوسى، نجاشى، ابوالفتح کراجکى و ابوعلى جعفر بن سالار.

تألیفات شیخ مفید، هم از نظر مقدار و کمیت دارای اهمیت است و هم از نظر کیفیت. بنابر نقل شیخ طوسى، شاگرد برجسته شیخ مفید، وى بالغ بر 200 عنوان کتاب تألیف کرده است. نجاشی 171 جلد کتاب از تألیفات شیخ را ذکر کرده است.

اسامی برخی از کتب و تألیفات شیخ مفید به این ترتیب است: در فقه: المقنعه، الفرائض الشرعیه و احکام النساء، در علوم قرآنی: الکلام فی دلائل القرآن، وجوه اعجاز القرآن، النصره فی فضل القرآن، البیان فی تألیف القرآن. او یکی از پرکارترین افراد این رشته بود.

در علم کلام و عقاید: اوائل المقالات، نقض فضیله المعتزله، الافصاح، الایضاح، الارکان، کتاب الارشاد: قدیمی‌ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارش‌های حادثه عاشورا را بی‌واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «الارشاد» شیخ مفید است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح کرده که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل کرده است.

از جمله دیگر آثار شیخ عبارت است از مسار الشیعه، تصحيح الاعتقاد، کتاب الأمالى، المزار، الفصول العشرة فی الغیبة، تفضیل امیرالمؤمنین(ع) کتاب الجمل و... .

ویژگی‌های اخلاقی شیخ مفید

گفته‌اند شیخ مفید بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد؛ تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه»(استاد استادان صوفیان) خواندند. ابوعلی جعفری داماد وی، گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن و یا تدریس می‌شد. در نامه‌ای که امام زمان(عج) برای شیخ مفید نوشته، او را با عناوینی مانند: سَدید (استوار و راست) و ولی رشید خطاب کرده است.

شیخ مفید نقش مؤثر و تعیین‌‌کننده‌ای در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل‌ بیت(ع)، بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه، آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام داشت.

شبى شيخ مفيد در خواب ديد كه در مسجد كرخ بغداد نشسته است و حضرت فاطمه‌ زهرا(س) دست امام حسن و امام حسين(ع) را گرفته بود و به نزد شيخ مفيد آمد و فرمود: «يا شيخ، علمّهما الفقه» اى شيخ، به اين دو فقه بياموز. شيخ از خواب بيدار شد و در تعجب فرو رفت كه اين چه خوابى بود و من كجا و درس دادن به دو امام كجا؟ و از طرفى خواب ديدن امام معصوم(ع) شيطانى نيست. چون صبح شد، به مسجدى كه در خواب ديده بود رفت و در آنجا نشست؛ ناگاه مادر سيدرضى و سيدمرتضى در حالى كه خدمتكاران اطرافش را گرفته بودند آمد و به شيخ گفت: يا شيخ «علمّهما الفقه» شيخ تعبير خوابش را فهميد و بسيار به آن دو بزرگوار احترام مى‌کرد.

گفته‌اند كه در مسئله‌اى بين شيخ مفيد و سيدمرتضى اختلاف شد و قرار شد كه مسئله را به خدمت اميرالمؤمنين(ع) بنويسند و بالای صندوق قبر حضرت بگذارند و اين‌ كار را انجام دادند. به خط سبز جواب آمد كه: «انتَ شيخى و معتمدى والحقُّ مع ولدى علم الهُدى؛ تو مورد اطمينان من هستى ولى حق با فرزندم سيدمرتضى علم‌الهدى است.»

وقتى شيخ رحلت كرد و او را دفن كردند، ديدند بر سر قبر شيخ مفيد اين ابيات به خط صاحب‌الامر(عج) نوشته شده است و بر او مرثيه فرموده‌اند: «لاصوت للناعى بفقدك انى يوم على آل الرسول عظيم؛ آواز آن‌ كه مرگ تو را اطلاع داد به گوش نرسد، زيرا روز مرگ تو بر خاندان پيغمبر سخت گران آمد»، «ان كنتَ قد غيبتَ فى فالعلم والتوحيد فيك مقيم؛ اگر در دل خاک پنهان شده‌اى، عقيده توحيد و علم در تو براى ابد جاى‌گير شده است» و «والقائم المهدى نوح كلّما تُليَت عليكَ مِن الدروس علوم و صاحب‌الزمان(عج) ناله مى‌كند هرگاه علوم بر تو خوانده مى‌شود.»

درباره شیخ مفید کتاب‌ها و مقالات متعددی نگارش و منتشر شده که از جمله آنها می‎توان به «شیخ مفید پرچم‌دار آزادی اندیشه» اثر سیدجعفر مرتضی عاملی، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید اثر مارتین مکدرموت، «شیخ مفید» اثر علی‌اکبر ولایتی، مدافع حریم تشیع (مروری بر زندگی و آثار شیخ مفید اثر قاسم‌علی کوچنانی و «شیخ مفید؛‌ معلم امت» اثر احمد لقمانی اشاره کرد.

درباره اهميت دادن شيخ مفيد به تعليم و آموزش نقل كرده‌اند كه: او به نيكى دريافته بود كه يادگيرى مى‌بايست از خردسالى آغاز شود. به اين جهت در مكتب‌خانه‌ها و كارگاه‌هاى بافندگى جست‌وجو مى‌كرد و كودكان باهوش و مستعد را در نظر گرفته و با دادن پولى به پدر و مادران‌شان آنها را در اختيار خود گرفته و به آنها دانش مى‌آموخت.

درباره شب‌ زنده‌دارى شيخ آمده است: وى جز قسمی از شب در بستر نمى‌آرميد؛ سپس از جا برخاسته يا مى‌خواند و يا مطالعه و يا تدريس مى‌كرد و يا قرآن تلاوت مى‌کرد.

شیخ مفید در سال 413 در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسی که خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از کثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است.

80 هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سیدمرتضی علم‌الهدی بر او نماز گزارد و در کاظمین در حرم مطهر امام جواد(ع) پایین پای آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن‌قولویه مدفون شد.