دحوالارض؛ گسترش مأمن و ماوای آدمی

پدیده دحوالارض بر گسترش زمین در آغاز خلقت دلالت دارد. خداوند در آیه ۳۰ سوره نازعات به این واقعه اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا؛ و زمین را بعد از آن گسترش داد» این رخداد در آیات متعدد دیگری نیز با تعابیر متفاوت ذکر شده‌ است؛ مثلاً در آیه‌ سوم سوره‌ رعد با عبارت «مَدَّ الْأَرْضَ» یا گسترانیدن زمین و در آیه ۵۳ سوره‌ طه با عبارت «الْأَرْضَ مَهْدًا» یا «آرامگاه‌بودن زمین» بیان شده است. آیات ذیل نیز مشتمل بر این پدیده است:

ـ «وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ؛ و به زمين كه چگونه گسترده و هموار شده است.» (غاشیه، ۲۰)

ـ «وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا؛ قسم به زمین و کسی که آن را گسترانید.» (شمس، ۶)

 ـ «وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا؛ و خداوند زمین را برای شما فرش گسترده‌ای قرار داد.» (نوح، ۱۹)

 ـ «الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا...؛ آن کس که زمین را بستر شما قرار داد.» (بقره، ۲۲) 

دقت در این آیات نشان می‌دهد که این واقعه برای اعراب پیش‌ از اسلام کاملاً شناخته‌شده بوده‌ است، هر چند نمی‌توان تبیینی دقیق از باور و اعتقاد ایشان در این‌باره به‌دست آورد، اما شیعیان معتقدند که دحوالارض مصادف با ۲۵ ذی‌القعده و روز مبارکی است و در آغاز خلقت در چنین روزی، زمین از زیر کعبه گسترش یافته است.

آرای مفسران درباره مفهوم دحوالارض

برای تبیین بیشتر مفهوم عبارت دحوالارض، نخست باید معنای ریشه (د ح و) در زبان عربی بررسی شود. در سده‌های نخست اسلام، این ریشه برای این معانی به‌کار می‌رفته است: ۱.کوبیدن و چسباندن ۲. پرتاب‌کردن ۳. از جای کندن و غلتانیدن.

اکثر مفسران قرآن، دحوالارض را به معنای بسط و گسترش زمین دانسته‌اند، اما علامه طباطبایی(ره) در جایی این عبارت را به معنای خلقت و بسط همزمان زمین به شکل کروی (المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۵۵۴) و در جایی دیگر، مقصود از آن را حرکت زمین دانسته و چنین بیان می‌کند: «هزار سال پیش‌ از آنکه گالیله از حرکت زمین به‌ دور خود سخن بگوید، قرآن به‌ صراحت از چرخش زمین سخن گفته و در احادیث اهل‌البیت(ع) به‌ قدری از آن بحث بوده که دحوالارض زبانزد همگان شده‌ است.» (طباطبایی، اعجاز قرآن، ص ۱۳)

دحوالارض در روایات

در روایات متعددی به پدیده دحوالارض اشاره شده‌ است. مثلاً، ابن‌قتیبه و عیاشی چنین روایت کرده‌اند که خداوند زمین را که ابتدا به‌صورت کومه‌ای متراکم از لای و کف آب‌های سطح زیرین خلق کرده بود، از زیر کعبه یا همان مکانی که بعدها کعبه در آن جای گرفت، بر سطح آب‌ها گسترانید.

محمد جریر طبری، زمان این واقعه را در دو روز نخست خلقت، پیش‌ از خلق آدم دانسته است، اما کلینی، شیخ مفید و ابن‌طاووس این پدیده را همزمان با نزول آدم از بهشت و فروفرستاده‌شدن کعبه به‌عنوان رحمتی برای بشر روایت کرده‌اند. حتی شیخ کلینی زمان این واقعه را به‌صورت دقیق‌تری روایت کرده‌ و آن را مصادف با ۲۵ ذی‌القعده دانسته است. در روایات شیعه، این روز در کنار روز مبعث پیامبر(ص)، غدیرخم و ولادت ابراهیم یا ولادت پیامبر(ص)، عید دانسته شده که روزه‌ آن، بیشترین ثواب را داراست. البته در روایت ابن‌بابویه، اهمیت روزه دحوالارض به‌مثابه اهمیت روزه عرفه و عید قربان نیز دانسته شده‌ است.

در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، روز دحوالارض، آغاز زندگی زمینی انسان دانسته شده و با قرار گرفتن در کنار روزهای نمادینی همچون روز ولادت و بعثت پیامبر(ص) و عید غدیرخم که نماد تجدید حیات دینی محسوب می‌شوند و با تأکید و امر به روزه‌داری در این روز، همچون گرامی‌ترین روزهای سال قلمداد شده‌ است. شیخ طوسی نیز دعایی برای روز دحوالارض نقل کرده که در آن، میان جایگاه نمادین این روز و تعالیم شیعه در زمینه انتظار فرج، پیوندی برقرار است. به این ترتیب، روز دحوالارض پیوند مسیر آغاز زندگی انسان در این جهان با روزهای مهم هدایت بشر است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان