هویت نماز هیچ‌گاه محل اختلاف مذاهب اسلامی نبوده است

کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز، تحقیق و ترجمه تاریخ الصلاة» به قلم داوود اسماعیلی و زهرا کلباسی اشتری، چاپ انتشارات جهاددانشگاهی واحد اصفهان در بیست‌وششمین دوسالانه جایزه کتاب اصفهان شایسته تقدیر شناخته شد. خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌منظور آشنایی بیشتر با محتوای این اثر و پژوهش‌های افزوده‌شده به اصل کتاب، گفت‌وگویی با مترجمان و محققان این اثر انجام داده است که متن آن را در ادامه می‌خوانید. 

ایکنا ـ برای آشنایی بیشتر مخاطبان با جایگاه علمی جواد علی، نویسنده کتاب، درباره سوابق تحقیقات و پژوهش‌های وی توضیح دهید.

اسماعیلی: جواد‌ علی از محققان تاریخ‌پژوه معاصر عرب است که پژوهش‌های مهمی در حوزه تاریخ عرب، قبل‌ و همزمان با ظهور اسلام انجام داده است. وی افزون بر بررسی تاریخ عرب، نگاه‌های ساختارمند و نظام‌مند جدیدی در این حوزه دارد و با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی معاصر جواد علی، رویکرد به منابع شیعی در آثار و مکتوبات او کمتر دیده می‌شود. البته ذکر این نکته ضروری است که برخلاف موضوعات کلامی، ماهیت مباحث تاریخی به‌گونه‌ای‌ است که کمتر تحت‌تأثیر مذهب و نگرش‌های مذهبی قرار می‌گیرد، اما از یک سو نوع منابعی که جواد علی از آنها بهره جسته، بر نتایج نهایی تأثیرگذار است و از سوی دیگر، در بسیاری از موارد، نیاز به لحاظ‌کردن موضع‌گیری‌های شیعی یا سنی نبوده است. 

ایکنا ـ آیا کتاب «تاریخ الصلاة فی الاسلام» از برجسته‌ترین آثار این مؤلف محسوب می‌شود؟

اسماعیلی: بله. البته یکی از برجسته‌ترین آثار جواد علی که باعث شهرت وی شد، کتاب «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» بوده که در ۱۰ جلد نگارش شده است. از آثار دیگر او می‌توان به «تاریخ الصلاة فی الاسلام» اشاره کرد. تألیف کتاب «تاریخ نماز» یا همان «تاریخ الصلاة فی الاسلام» بعد از تألیف دو کتاب مذکور بوده و محتوای آن برخاسته از مطالب مندرج در آنهاست. البته غرض نویسنده از ابتدا نگارش کتابی با این ساختار نبود و صرفاً به تألیف مقالاتی راجع به تاریخ نماز برای انتشار در مجلات پرداخته و پس از مدتی، تصمیم به تجمیع مقالات در قالب یک کتاب گرفته است. همین امر باعث شده تا مطالب این کتاب به‌صورت موجز و مختصر بیان شود و شرح، توضیح و تفسیر بسیاری از مطالب درج نشود. هر چند این کتاب، فهرست کاملی از مباحث مرتبط با تاریخ نماز را بیان کرده، اما در بعضی از مواضع به ذکر عنوان مطلب اکتفا شده و شرح مفصلی بر آن نوشته نشده است. 

ایکنا ـ درباره محتوا و ساختار این کتاب توضیح دهید.

اسماعیلی: آنچه در این پژوهش برجسته و ارزشمند می‌نماید، ارائه مطالب همراه با نوآوری و ساختار و محتوایی بدیع است. در اکثر کتاب‌هایی که این محقق تألیف کرده، ابداعات ساختاری و محتوایی و دقت خاص او قابل مشاهده است. جواد‌ علی در این کتاب، ابتدا به جایگاه نماز در دیگر ادیان پرداخته و در ادامه، نماز در اسلام را به‌عنوان محور اصلی پیگیری کرده است. وی به تبع آن، به مسائلی مانند تغییر قبله، محراب، مناره‌ها و اذان و در این راستا به مباحثی مانند تحریم اولیه شرب خمر در نماز نیز پرداخته است‌. تمرکز اصلی نویسنده بر نمازهای واجب بوده، اما با این حال از نمازهای مستحبی مانند نماز عید فطر و قربان و نماز طلب باران یا استقساء نیز غفلت نکرده است. جواد علی در پایان کتاب با اشاره به تعدادی از روایات، نماز، روزه، زکات و حج را به‌عنوان ارکان دین معرفی می‌کند.
 
ایکنا ـ چه دلایل و انگیزه‌هایی باعث ترجمه، تحقیق و تکمیل کتاب «تاریخ نماز» شد؟ 

اسماعیلی: پس از آشنایی با این کتاب و جایگاه ارزشمند آن در نگرش تاریخی به نماز، ترجمه کتاب در اولویت قرار گرفت، اما با توجه به اینکه در هیچ‌ یک از نسخه‌ها، فهرست منابع به‌صورت کامل در انتهای کتاب ثبت نشده است، اصلاح و تکمیل این بخش را از جمله ضرورت‌های پژوهشی به شمار آوردیم. البته در ارجاعات موجود در پاورقی نیز اطلاعات لازم درباره منابع درج نشده بود؛ امری که ضرورت بازیابی و فهرست دقیق منابع مورد استفاده را بیشتر می‌کرد، اما در ادامه و پس از ترجمه بخش‌های زیادی از کتاب، تصمیم گرفتیم نکات تبیینی جدیدی به آن افزوده شود تا ارزش افزوده‌ای برای کتاب به ارمغان آورد.

پس از اتمام ترجمه و با در نظر گرفتن چهار محور تفسیر، حدیث، تاریخ و فقه، تقویت این مباحث به کتاب افزوده شد. در حوزه تفسیر، به‌دلیل ذکر نشدن تحلیل‌های تفسیری آیات استفاده‌شده در متن، ارائه شرح آیات ضروری به نظر می‌رسید. در حوزه حدیث نیز بخش‌هایی از روایت مندرج در کتاب، ناقص ذکر شده بود. همچنین در این دو حوزه تفسیر و حدیث، به هیچ‌ یک از منابع شیعه رجوع نشده و فقط در یک مورد، تفسیر مجمع‌البیان طبرسی نام برده شده است. در حوزه تاریخ نیز منابع بیشتری در تحلیل‌های تاریخی بررسی شد. از آنجایی‌ که نماز با مباحث فقهی آمیخته است، موضوعات فقهی نماز نیز به متن افزوده شد. البته در حوزه فقهی دیدگاه‌های پنج مذهب شیعه، مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی مورد بررسی قرار گرفت و بدون توجه به دیدگاه‌های شخصی، به‌طور کامل بیان شد. در این خصوص، حتی روایات نقل شده از اهل تسنن نیز مورد تحقیق قرار گرفت و به‌صورت کامل‌تر در کتاب نقل شد. لذا، تعداد مستندات و منابع اهل تسنن نیز افزایش یافت.

البته چون اهتمام جواد علی انجام پژوهش تاریخی درباره نماز بوده، طبعاً توجه جدی به حوزه فقه و حدیث نداشته است. هر چند گاه به اختلافات فقهی در کیفیت انجام وضو، قبله، نماز جماعت و نماز باران اشارات کوتاهی دارد، اما از ارائه تحلیل تفصیلی و نتیجه پژوهش خودداری کرده‌ است. به همین دلیل، در ترجمه این کتاب به‌صورت تفصیلی، دیدگاه همه مذاهب مهم اسلامی مطرح شده و اتفاقاً پس از ارائه این گزاره‌ها، خواننده به خوبی درمی‌یابد که در ماهیت و اصل این موضوعات، هیچ اختلاف اساسی میان مذاهب و فرق اسلامی وجود ندارد. هر چند اختلاف دیدگاه‌هایی مشاهده می‌شود، ولی این اختلافات در حدی نیست که فقه شیعه و اهل سنت، متهم به اختلاف و نزاع گسترده در فریضه نماز به‌عنوان یکی از ارکان اصلی فروعات فقهی شوند، چراکه هیچ‌گاه هویت نماز مورد نزاع و اختلاف بین این دو مذهب نبوده است.

در حوزه تاریخ که رکن اصلی کار جواد علی است، گاهی خلاصه‌گویی صورت گرفته و وقایع و رخداد‌ها به‌صورت موجز بیان شده بود. همچنین نویسنده گاهی درصدد استفاده از مطالب منابع مهم دیگر ‌و حتی کتب تألیفی خود نبوده است، در حالی‌ که این کتب شامل تحلیل‌های خوب و جامعی بوده که ضرورت درج آن در این کتاب مشاهده می‌شد. البته در کنار این موارد، از ارائه نکات ادبی و لغوی یا توضیحاتی درباره بعضی از حوادث تاریخی کوتاهی نشد. از این رو، عنوان کتاب را ترجمه و تحقیق قرار ندادیم، چراکه حقیقتاً حجم مطالب افزوده‌شده به کتاب در این چهار حوزه‌، بیشتر از مطالب مندرج در اصل آن است. مجموعه تلاش‌های انجام‌شده سبب شد تا تعداد منابع این کتاب، در حالی که در نسخه‌ اصلی نزدیک به ۶۰ عدد بود، به بیش‌ از ۲۱۰ منبع برسد که این منابع، شامل منابع استفاده‌شده از سوی جواد علی و منابع کاربردی از سوی مترجمان و محققان کتاب است. در پایان، ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که به‌منظور حفظ امانت‌داری کامل، تمام مطالب افزوده‌شده به کتاب منحصراً به‌صورت پاورقی ارائه شده است.

ایکنا ـ فرآیند همکاری و تقسیم‌ کار مترجمان این اثر به چه صورت بود؟

کلباسی: توضیحات آقای اسماعیلی درباره روند کار بسیار کامل بود و برای من همکاری در این پروژه باعث افتخار است. در این همکاری مشترک، ابتدا در خصوص ترجمه کتاب، تقسیم کار انجام و ترجمه نیمی از آن به بنده محول شد. سپس وارد مرحله تحقیق شدیم و هر یک براساس حوزه تخصصی خود، به‌صورت موضوعی، تحقیق و تکمیل کتاب را که در پاورقی‌ها درج شده است، به عهده گرفتیم. من در حوزه تاریخ اسلام و تفسیر به تکمیل کار مشغول شدم. در مطالعه اولیه کتاب به قدری از محتوا و نگاه جدید نویسنده به حوزه نماز لذت بردم که طی ۴۸ ساعت، مطالعه آن را به اتمام رساندم. آنچه معمولاً از نماز شنیده‌ایم، غالباً در حوزه احکام و بایدها و نبایدهای فقهی است و به تبع این نگاه، همواره در پی یافتن مبطلات و واجبات نماز بوده و نگران این مطلب هستیم که اگر شکیاتی در نماز حاصل شد، چه کنیم؟ البته برخی افراد از این مرتبه فراتر رفته و مطالعات و شنیده‌هایی درباره اسرار نماز و مفاهیم بلند عبارات و ارکان آن دارند، اما زاویه نگاه این کتاب بسیار جدید است و به‌ویژه برای علاقه‌مندان به تاریخ، سوژه‌ای ناب به‌شمار می‌رود.

مؤلف تقریباً در شروع مباحث انواع نمازها مثل نماز باران، آیات، میت، عید و...، ابتدا به سراغ پیشینه آن در قبل از اسلام رفته و این موضوع را بررسی می‌کند که آیا مشرکان یا اهل کتاب هم چنین نمازی می‌خوانده‌اند یا نه و اگر مستنداتی از آن در دست است، چطور این نماز را اقامه می‌کرده‌اند؟ سپس به سراغ پیشینه اسلامی آن نماز رفته و فرآیند تشریع نخستین این نماز را بررسی می‌کند. نحوه اقامه این نماز از سوی پیامبر(ص) نیز بیان می‌شود و در خصوص اصل تشریع نماز هم مباحث بسیار جذابی ارائه شده است تا بتوان به سیر تکامل نماز در طول دوران نزول وحی دست یافت. مثلاً، نمازهای یومیه در ابتدا، دو مرتبه در روز و هر نماز در دو رکعت اقامه می‌شده و بعد طی فرایندی، به نمازهای پنج‌گانه و 17 رکعتی ارتقا پیدا کرده است.

همین نگاه تاریخی را مؤلف در مباحث مرتبط با نماز هم پی گرفته، مانند تغییر قبله نخست مسلمانان از بیت‌المقدس به مکه و بررسی تبعات اجتماعی آن همچون نحوه ساخت نخستین مسجد، تعیین محراب و قبله مسجد و... که همگی در نوع خود مباحثی کاملاً جدید و جذاب و برای عموم افراد قابل مطالعه است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان