علامه مجلسی؛ احیاگر جایگاه احادیث در منظومه معرفت دینی

سی‌ام مردادماه در تقویم جمهوری اسلامی ایران به نام روز بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی نام‌گذاری شده است. علامه در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه تخصص داشت و به نگارش آثاری در این زمینه‌ها پرداخت، او نویسنده‌ای بسیار پر کار بود و بر اساس برخی محاسبات، در طول حیات علمی خود به طور متوسط روزانه 67 سطر می‌نوشت که هر سطر به طور متوسط 50 کلمه داشته است.

علامه مجلسی بیش از هر چیز به نگارش مجموعه‌های حدیثی علاقه داشت و از میان کتاب‌های او «بحارالانوار»‌ که مجموعه بزرگی از احادیث امامان شیعه است،‌ بیش از همه شهرت دارد.

به‌ مناسبت فرا رسیدن این روز با نگاه به کتاب «پای درس علما» تألیف حجت‌الاسلام محمدتقی صرفی‌‎پور، مروری کرده‌ایم بر زندگانی با برکت این عالم بزرگ جهان تشیع و اسلام که تقدیم مخاطبان ایکنا می‌شود:

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم، از محدثان و فقیهان مشهور شیعه در قرن یازدهم هجری بود که از میان شاخه‌های علوم اسلامی بیش از همه به حدیث‌نگاری علاقه داشت و به اخباریان نزدیک بود، مشهورترین کتاب او، مجموعه پرحجم حدیثی به نام «بحارالانوار» است که نقش بارزی در احیای جایگاه حدیث در منظومه معرفت دینی داشت، او با تربیت شاگردان و آثار پر تعداد خود که بسیاری از آنها را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشت، بر فرهنگ شیعی و روش‌های علمی علمای پس از خود تأثیر گذاشت.

مخلافت علامه مجلسی با تصوف خانقاهی 

وی به دلیل همکاری با حکومت صفویان و نقش بارز سیاسی و اجتماعی‌اش در آن دوران از شهرت زیادی برخوردار است، وی منتقد صوفیه بود و با تصوف خانقاهی مخالفت می‌ورزید و در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام «شیخ‌الاسلام» رسید و در دوران سلطان حسین صفوی صاحب نفوذ بود.

نقل شده که عالمی از خراسان که با ملامحمدتقی مجلسی رفاقت داشت، به عتبات عالیات مشرف شد، در بازگشت شبی در خواب دید که در خانه‌ای است که رسول خدا(ص) و دوازده امام حضور دارند و همگی به ترتیب نشسته‌اند و بعد از امام عصر(عج) او نشسته است، در این موقع پدر علامه مجلسی با شیشه گلابی وارد شد و رسول خدا(ص) و امامان(ع) از آن استعمال کردند، سپس پدر علامه مجلسی رفت و با قنداقی در دست برگشت و آن را خدمت رسول خدا(ص) برد و گفت: برای این طفل دعا کنید که خداوند او را مبلغ دین گرداند، حضرت رسول خدا(ص) برای آن کودک دعا کردند سپس قنداقه را به دست حضرت علی(ع) دادند و او هم دعا کرد و به ترتیب همه امامان دعا کردند و در آخر این سید خراسانی هم دعا کرد.

وقتی خراسانی از خواب بیدار شد، به طرف اصفهان حرکت کرد و خدمت ملامحمدتقی مجلسی شد ملامحمدتقی رفت و ابتدا شیشه گلابی آورد و خراسانی را خوشبو کرد و سپس رفت و قنداقه‌ای آورد و گفت: این کودک امروز متولد شده است برایش دعا کنید! خراسانی خوابش را برای ملامحمدتقی تعریف کرد.

گویند جزیره‌ای در کنار جزایر کفر بود که همه اهل آن جزیره مسلمان شده بودند و علت اسلام آوردن خود را این‌طور گفتند که کتاب «حق‌الیقین» علامه مجلسی به دست ما رسید و با خواندن آن پی به حقانیت دین اسلام بردیم و مسلمان شدیم.

گویند شخصی از بحرین، اخلاص عجیبی به علامه مجلسی داشت تصمیم گرفت که به زیارت علامه برود ولی وقتی به اصفهان آمد، خبر یافت که علامه از دنیا رفته است او خیلی ناراحت و محزون شد، شب هنگام خواب دید که: در محلی است که منبر بلندی قرار دارد و حضرت رسول اکرم(ص) بر بالای منبر قرار دارد و حضرت علی(ع) هم کمی پایین‌تر بر منبر نشسته و یک صف از پیامبران  جلوی منبر ایستاده‌اند و بعد از آن صف‌های زیادی است که ایستاده‌اند و علامه مجلسی هم در صف‌ها ایستاده است، ناگاه رسول خدا(ص) فرمود: آخوند ملامحمدباقر! پیش بیا! علامه از صف‌ها بیرون آمد و پیش آمد تا به صف پیامبران رسید، رسول خدا(ص) فرمود: پیش بیا! علامه به جهت اطاعت از رسول خدا(ص) از صف انبیاء جلوتر از صف بیرون آمد، رسول خدا(ص) فرمود: بنشین، علامه عرض کرد از شما خواهش می‌کنم که مرا نزد پیامبران خجالت‌زده نفرمایی، زیرا آنان ایستاده‌اند، رسول خدا(ص) فرمود: ای پیامبران بنشینید تا ملامحمدباقر هم بنشیند، انبیا همه نشستند و علامه مجلسی هم نزدیک رسول خدا(ص) نشست.

سیدنعمت‌الله جزایری می‎گوید: به علامه مجلسی خبر دادند: بتی در اصفهان است که کفار پنهانی آن را می‎پرستند، استاد هم کسانی را مأمور ساخت تا آن را بشکنند، بت‌پرستان هندی حاضر شدند مبلغ هنگفتی به شاه ایران بدهند تا بت شکسته نشود و اجازه دهد آن بت را به هندوستان ببرند ولی او نپذیرفت وقتی بت شکسته شد، خادمی که همراه آن بت بود تاب نیاورد و طنابی به گردن انداخت و خودکشی نمود.

سیدنعمت‌الله جزایری از شاگردان علامه مجلسی دوم درباره حالات او می‎نویسد: چندین سال با ایشان مصاحبت داشته و شب و روز با وی بودم در این مدت طولانی هیچ عمل مباحی از او ندیدم تا چه رسد به مکروهات! زیرا علامه از فرموده رسول خدا(ص) که فرمود: «باید برای هر چیزی قصد قربت نمود حتی در خواب و خوردن» پیروی می‌نمود و تمام افعال و اعمال او را اطاعت و عبادت بود.

صاحب جواهر روزی در مجلس درس فرمود: دیشب خواب دیدم که به مجلس بزرگی که عده‌ای از علما در آن بودند وارد شدم دیدم دم در دربانی است که از او اجازه گرفتم و وارد شدم نگاه کردم و دیدم که همه علما متقدمین و متأخرین در آن مجلس حضور دارند و در بالای مجلس علامه مجلسی نشسته است! من تعجب کردم و از دربان پرسیدم: چرا علامه مجلسی بالاتر از همه علما نشسته است؟ گفت: او در نزد امامان به «باب‌ الائمه» معروف است.

 نبوغ سرشار علامه

علامه مجلسی درس و بحث را در چهار سالگی نزد پدر آغاز کرد، نبوغ سرشار او به حدی بود که در چهارده سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام ملاصدرا اجازه روایت گرفت و سپس در حضور استادانی چون علامه حسن علی شوشتری، امیرمحمد مؤمن اسرآبادی، میرزای جزایری، شیخ حر عاملی، ملامحسن استرآبادی، ملامحسن فیض‌کاشانی، ملاصالح مازندرانی، زانوی ادب زد و از خرمن علم و معرفت هر یک خوشه‌ها چید و در این کوشش خستگی‌ناپذیر پای درس بیش از بیست و یک استاد نشست و از افکار و عقاید و اندیشه‌های مختلف آنان بهره جست و در اندک زمانی بر دانش‎های صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجالف درایه و فقه و کلام احاطه کامل پیدا کرد.

سیدنعمت‌الله جزایری که نامی‎ترین شاگرد اوست می‌گوید: با آن‌که علامه مجلسی در سن جوانی به سر می‎برد چنان در علوم تتبع کرده بود که احدی از علمای زمانش به آن نرسیده بودند، هنگامی که در مسجد جامع اصفهان مردم را موعظه می‌کرد هیچ کس فصیح‌تر و خوش کلام‌تر از او ندیدم حدیثی که شب مطالعه می‌کردم چون صبح از او می‎شنیدم چنان بیان می‎کرد که گویی هرگز آن را نشنیده‌ام.

علامه مجلسی نویسنده 113 جلد بحارالانوار در مقدمه این کتاب جلد اول کیفیت تألیف این 113 جلد را چنین می‎نگارد: در آغاز کار به مطالعه کتاب‌های معروف و متداول پرداختم و بعد از آن به کتاب‎های دیگری که در طی اعصار گذشته به علل مختلف متروک و مهجور مانده بود رو آوردم، هرجا که نسخه حدیثی بود سراغ گرفتم و به هر قیمتی که ممکن شد بهره‌برداری می‎کردم، شرق و غرب را جویا گشتم تا نسخه‌های بسیار گردآوری نمودم.

در این مهم دینی، جماعتی از برادران مذهبی مرا یاری نمودند و به شهرها و قصبه‌ها و بلاد دور کشیدند تا به فضل الهی مصادر لازم را به دست آوردند، بعد از تصحیح و تنقیح کتاب‎ها بر محتوای آنها واقف شدم، نظم و ترتیب کتاب‎ها را نامناسب دیدم و دسته‌بندی احادیث را در فصل‌ها و ابواب متنوع راهگشای محققان و پژوهشگران نیافتم، از این‌رو به ترتیب فهرستی همت گماشتم که از هر جهت جالب و مفید باشد.

در سال 1070 هجری این فهرست را ناتمام رها کردم و از فهرست‌بندی سایر کتاب‎ها دست کشیدم که اقبال عمومی را مطلوب ندیدم و سران جامعه را فاسد و نامطبوع دیدم، ترسیدم که در روزگاری بعد از من باز هم نسخه‌های تکثیر شده من در طاق نسیان متروک و مهجور شود و با مصیبتی از ستم غارتگران زحمات مرا در نسخه‌ها بر باد دهد، لذا راه خود را عوض کردم از خدا یاری طلبیدم و به کتاب بحارالانوار پرداختم.

در این کتاب قریب 3000 باب طی 48 کتاب علمی خواهید یافت که شامل هزاران حدیث است، شما در این کتاب برای اولین‌بار با نام برخی از کتاب‎ها آشنا می‎شوید که سابقه علمی ندارد و طرح آن کاملاً تازه است، پس ای برادران دینی که ولایت امامان را در دل و ثنای آنان را بر زبان دارید به سوی این خوان نعمت بشتابید و با اعتراف و یقین کتاب مرا دست به دست ببرید و با اعتماد کامل به آن چنگ بزنید و از آنان نباشید که آنچه را در دل ندارند بر زبان می‎آورند، علامه مجلسی به غیر از دائرة‌المعارف بزرگ تشیع بحارالانوار، کتبی فراوان نگاشته است.

درباره بُعد سیاسی این شخصیت کم‌نظیر آمده است: نکته مهمی که در سیاست علامه مجلسی در دربار به چشم می‎خورد این است که در زمان علامه مجلسی هیچ برخوردی بین ایران و همسایگان اهل تسنن ایران از سوی شیعیان تعدی نشد و ایران در کمال آرامش به سر برد، اما هنگامی که علامه مجلسی در 27 رمضان 1111 قمری چشم از جهان فروبست، شمارش معکوس سقوط دولت صفویه آغاز شد و در همان سال ولایت قندهار سقوط کرد.