نگاه ابزاری به کتاب و کاهش سرانه مطالعه

براساس آمار کلی، به گفته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، سرانه مطالعه در کشور 13 دقیقه و به گفته مدیرکل ارشاد خراسان رضوی سرانه مطالعه در این استان 16 دقیقه است که با توجه به اهمیت کتاب و کتابخوانی  این آمار چندان مطلوب نیست. برای اینکه بدانیم علت اصلی پایین بودن سرانه مطالعه چیست با فعالان این حوزه گفت‌وگو کردیم.

مهدی نصیرزاده، رئیس اتحادیه ناشران خراسان رضوی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی با بیان اینکه نهادینه‌سازی فرهنگ کتابخوانی نظام آموزشی ضعیف عمل کرده است، اظهار کرد: نوع سیستم آموزشی کشور باعث شده افراد به کتاب نگاه ابزاری داشته و بعد از تحصیل کتاب را کنار بگذارند. اوضاع نشر و کتابخوانی به ویژه در این روزهای کرونایی خوب نیست، ضمن اینکه نشر از گذشته نیز شرایط خوبی نداشته و این روزها نیز اوضاع بدتر شده است.

نصیرزاده به اساسی‌ترین مشکل در حوزه کتابخوانی اشاره کرد و افزود: نهادینه نشدن فرهنگ کتاب و کتابخوانی در کشور باعث کاهش مخاطب برای تقاضای کتاب شده است. کتابخوانی نسبت مستقیمی با آرامش و وضعیت اقتصادی دارد که با توجه به شیوع کرونا از یک سو و اوضاع سخت اقتصادی از سوی دیگر بحث کتاب و کتابخوانی را بیمارتر کرده است.

رئیس اتحادیه ناشران خراسان رضوی یکی از عوامل نهادینه نشدن فرهنگ کتابخوانی را ضعف نظام آموزشی کشور عنوان کرد و ادامه داد: نوجوان و جوان به گونه‌ای تربیت نشده که نیاز به کتاب را در خود احساس کند و دانش‌آموز و دانشجو پایان هر ترم و پس از قبولی در آزمون، عملاً احساس می‌کند دیگر نیازی به کتاب ندارد. بنابراین سیاست نظام آموزشی طوری به قشر دانش‌آموز و دانشجو القا شده که به کتاب نگاه ابزاری برای قبول شدن در امتحان و دریافت یک مدرک دارند.

وی با اشاره به اینکه کتابخوانی در جامعه به عنوان یک فضیلت عمومی جا نیفتاده است، بیان کرد: افرادی که به سمت کتاب می‌روند یک حس شخصی دارند، بنابراین افراد عامه جامعه نیاز چندانی به کتابخوانی احساس نمی‌کنند که این نیز ریشه در نظام آموزشی ما دارد که از پایه این نگاه را به افراد القا کرده است. زمان شکل‌گیری یک نیاز از کودکی، نوجوانی و در نهایت جوانی است، چرا که ایجاد عادت در دوران میانسالی امکان ندارد، بنابراین می‌گویم نظام آموزشی ما بد عمل کرده و بر همان روال نیز در حال حرکت است. مافیای کنکور، مافیای کمک آموزشی و مواردی از این قبیل نیز یک سد راه برای دانش‌آموزان هستند و نگاه ابزاری به کتاب را در بین این قشر تقویت می‌کنند و جلو نهادینه‌سازی فرهنگ اصیل کتابخوانی را گرفته است.

رئیس اتحادیه ناشران خراسان رضوی با پرداختن به نقش رسانه و صدا‌و‌سیما در ترویج کتاب و کتابخوانی در جامعه، گفت: رسانه و صداوسیما به در راستای ترویج این فرهنگ می‌تواند کمک بسزایی کند. سریال‌های تلویزیونی، اندکی به تبلیغ فرهنگ کتابخوانی نمی‌پردازند، در حالی‌که حتی فیلم‌های سطح پایین خارجی را ببینیم بعضاً شاهد تبلیغ کتاب هستیم. با توجه به نقش اساسی صدا‌وسیما اگر برنامه خوبی در حوزه کتاب و فرهنگ کتابخوانی تولید و پخش شود، بر ترویج فرهنگ کتابخوانی بسیار تاثیرگذار خواهد بود، چرا که جامعه پذیرش این را دارد. استفاده از تجربیات سایر کشورها و گنجاندن آن در نظام آموزشی می‌تواند راهگشا باشد، بنابراین برنامه‌های سرعتی که بخواهیم یک جامعه بیگانه با کتاب را طی یک دوره کوتاه مدت کتابخوان کنیم به نظر هدر دادن امکانات در این حوزه است، البته این اقدامات سرعتی می‌تواند موج ایجاد کند، اما کمکی به حل معضل نخواهد کرد.

وی افزود: اگر بخواهیم اتفاقی پایه‌ای در حوزه کتاب و کتابخوانی بیافتد باید از نظام آموزشی و به‌صورت پایه‌ای و اساسی کار را آغاز کنیم، چرا که با شعار تنها کاری از پیش نمی‌رود. با شعاری که فکر و اندیشه‌ای پشت آن نیست نمی‌توان کاری از پیش برد و برای گام بعدی دچار مشکل خواهیم شد، بنابراین برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی نیازمند اقدامات گام به گام هستیم. اقدام گام‌به‌گام از دوران پیش‌دبستانی و دبستان کودک باید آغاز شود و البته به وفور شاهد کتاب‌های کمک آموزشی از پیش‌دبستانی تا دانشگاه هستیم که این امر خوب نبوده و گذری است. برای حل معضل کتابخوانی نیازمند آن هستیم که کارشناسان حوزه‌های علوم انسانی به‌صورت کارشناسی اقدام کرده و تألیف کتب درسی را بر اساس برنامه‌ریزی تخصصی انجام دهند و کتابخوانی را جزئی از فضیلت معرفی کرده و در این راستا آگاهی‌بخشی کنند. باید نگاه نیازمند بودن به کتاب در اذهان قشر کودک و نوجوان از پایه و اساس حک شود که البته چهار دهه با این معضل همراه هستیم و هیچ اتفاق مبارکی در این حوزه رخ نداده است. اگر گزارش هر ساله از آمار کتابخوانی را با سال قبل مقایسه کنیم، هیچ پیشرفتی نداشته‌ایم و درباره سرانه مطالعه هر ایرانی آمار متفاوت از یک دقیقه تا 18 دقیقه داریم، اما باید دید این مطالعه به احتساب کدام نوع مطالعه است. شاخص مطالعه بر اساس کتب مختلف متفاوت است، اما در برخی از شاخص‌ها کتب کمک آموزشی و ادعیه هم جزء آمار به حساب می‌آیند که از نظر آمار صحیح است، بنابراین اساس  شاخص مطالعه را سنجید.

وی درباره کتب دیجیتال اظهار کرد: آماری از میزان مطالعه افراد در این بخش ندارم، اما بر اساس تجربه‌ای که دارم آمار مطالعه افراد در این حوزه نیز چندان چنگی به دل نمی‌زند، هر چند کتاب الکترونیک در برخی از موارد مانند سفر و ... بسیار خوب است، اما حس کتابخوانی با کتاب کاغذی بسیار بهتر و تأثیرگذارتر است. هر چند صنعت دیجیتال رشد کرده و حتی در کشورهای پیشرفته که زیرساخت مناسب برای نشر کتاب دیجیتال نیز به خوبی فراهم است، اما همچنان در حوزه چاپ کتاب کاغذی نیز فعال هستند، چرا که هیچ چیز جای کتاب کاغذی را برای فرد کتابخوان نخواهد گرفت.

خانه نشر از پای‌بست ویران است

محسن خوافی از فعالان حوزه نشر در ادامه افزود: اوضاع نشر و کتابخوانی همیشه وخیم بوده و این روزها و در شرایط فعلی با وجود کرونا این اوضاع وخیم‌تر نیز شده است. در شرایط فعلی اگر فردی کتابخوان باشد، ترجیحاً به سمت کتب دیجیتالی می‌رود و ما ناشران هر روز شاهد خلوت‌تر شدن فروشگاه‌های کتاب هستیم.

این فعال حوزه نشر بیشترین مشکل در بحث نبود توجه مردم به کتابخوانی را اوضاع بد اقتصادی و وضعیت معیشتی عنوان و بیان کرد: هر سال اوضاع کتاب و کتابخوانی از سال قبل بدتر می‌شود و شاهد روند رو به رشدی در زمینه فرهنگ کتابخوانی نیستیم. در راستای حل این معضل این راهکار وجود دارد که از سوی نهادهای مسئول، تبلیغات گسترده برای ترویج فرهنگ کتابخوانی صورت گیرد، بنابراین رسانه‌های جمعی می‌توانند بسیار تاثیرگذار باشند.

وی گفت: تبلیغ رسانه‌های جمعی برای این امر می‌تواند به عنوان یک مشوق برای افراد جامعه باشد که هر چه بیشتر مردم را به سمت فرهنگ کتاب و کتابخوانی سوق دهند. تنها راه خروج از رکود کتابخوانی تبلیغات گسترده از طرق مختلف رادیو، تلویزیون، فضای مجازی و ... است. مشکلات اقتصادی از یک سو و نبود فرهنگ‌سازی از سوی دیگر باعث شده، استقبال مردم به سمت کتاب کمتر شود که البته یکی از مهمترین معضلات در این‌باره اقتصاد بیمار ما است، در واقع خانه از پایه و اساس ویرانه است و وضعیت بدتری را در آینده شاهد هستیم.