سیره عملی و اخلاقی امام حسن(ع)
اهل بیت (ع) تنها انسان‌هایی هستند که در اوج این قله ایستاده و اسوه دیگر افراد هستند،از جمله ویژگی‌های سیری عملی و اخلاقی امام حسن(ع) می‌توان به شجاعت و شهامت عبودیت امام زهد و خشیت الهی تواضع و فروتنی کرم و سخاوت و بردباری و گذشت اشاره کرد.
امام حسن(ع) شبیه‌ترین مردم به رسول خدا (ص) در خوی، رفتار و سیادت بودند. از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود: ای حسن، تو از جهت آفرینش صورت و اخلاق و سیرت و رفتار شبیه من هستی. انس بن مالک درباره امام حسن(ع) می‌گوید: «لم یکن احد اشبه برسول اللّه من الحسن بن علی؛ هیچ فردی از امام حسن(ع) شبیه‌تر به پیامبر(ص) نبوده است.»
احمد بن حنبل به نقل از علی بن ابی‌طالب (ع) می‌نویسد: «کان الحسن اشبه برسول اللّه مابین الصدر الی الراس والحسین اشبه فیما کان اسفل من ذلک؛ حسن (ع) از سینه تا سر شبیه‌ترین فرد به نبی گرامی اسلام بود و حسین از سینه به پایین بیش‌ترین شباهت را به آن حضرت داشت.» (1)
ابن شهر آشوب روایتی نقل می‌کند که در آن امام مجتبی(ع) خود را شبیه‌ترین فرد به حضرت خدیجه کبری(س) معرفی می‌کند و می‌نویسد: «حسن بن علی بن ابی‌طالب (ع) درباره آیه 8 سوره مبارکه انفطار که خداوند در آن می‌فرماید: «فی ایّ صوره ما شاءَ رکّبک؛ به هر صورتی که خواست، تو را ترکیب کرد.» فرمودند: خدای سبحان علی بن ابی‌طالب را در صلب ابوطالب به صورت محمد (ص) آفرید، از این رو شبیه‌ترین مردم به رسول خدا(ص) علی بود و حسین بن علی شبیه‌ترین مردم به فاطمه (س) است و من شبیه‌ترین مردم به خدیجه کبری(س) هستم. (2)
دامنه شخصیت بی‌مانند سبط اکبر پیامبر(ص) امام حسن مجتبی(ع) آنقدر وسیع و گسترده است که آثار و نشانه‌های آن در تمام کتاب‌های حدیث، تراجم، سیره، تاریخ و مناقب فراوان به چشم می‌خورد. امام حسن(ع) یکی از اصحاب کساء و آل عبا و از اهل بیت پیامبر(ص) است؛ اهل بیتی که آیات فراوانی در شأن ایشان نازل شده است.
پیامبر(ص) در جریان مباهله، وی و برادرش امام حسین(ع)، حضرت علی(ع) و فاطمه (س) را به فرمان خدا، همراه خویش برد. آیات تطهیر، ذوی القربی، اولی الامر و بقیه آیاتی که در شأن ائمه اطهار و امام مجتبی(ع) نازل شده؛ فضیلتی بزرگ برای وی و سایر اهل بیت(ع) به‌شمار می‌رود. کتاب‌های اهل سنت نیز سرشار از فضایل و مناقب آن حضرت از زبان رسول خدا (ص) است.
حسن بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم، هاشمی و قریشی است، از نظر شرافت نسب در فضیلت این امام بزرگوار همین بس که جد ارجمندشان حضرت محمد مصطفی(ص) سرور فرزندان حضرت آدم(ع) و پدرشان علی مرتضی(ع) سرور اوصیا و مادرشان فاطمه زهرا(س) پاره تن پیامبر اسلام (ص) بانوی بانوان جهان بود و جده بزرگوارشان حضرت خدیجه(س) دختر خویلد نخستین زنی بود که در امت اسلامی به دین اسلام درآمد و اول بانویی بود که اموال و دارایی خود را در راه خدا بخشید و در راه تبلیغ رسالت پیامبر (ص) به یاری وی پرداخت و از رنج و آزار قومش که به آن حضرت روا می‌داشتند کاست؛ و عمویشان جعفر طیار و عموی پدرشان حمزه شیر خدا و سید الشهدا و جد بزرگوارشان ابوطالب بود که در موارد مختلف به یاری و دفاع از رسول‌الله(ص) پرداخت و در راه دفاع از آن حضرت هر نوع رنج و آزار را به جان خرید، و جد پدرشان عبدالمطلب، شیبةالمحمد و سید سرزمین بطحا، و جد جدشان‌هاشم بود که مهماندار حاجیان خانه خدا و تهیه کننده غذا برای نیازمندان بود و از سروران قریش به شمار می‌رفت. (3)
ابن شهر آشوب در کتاب مناقب درباره شرافت امام چنین روایت کرده است: «احدی پس از رسول خدا (ص) در شرافت مقام به حسن بن علی (ع) نرسید.» سپس می‌گوید: رسم چنان بود که برای آن حضرت بر در خانه‌اش فرش می‌گستراندند، و چون امام (ع) می‌آمد و روی آن فرش می‌نشست، راه بسته می‌شد و بند می‌آمد، زیرا کسی از آنجا نمی‌گذشت جز آنکه به خاطر جلالت مقام آن حضرت می‌ایستاد و جلو نمی‌رفت، و هنگامی‌که امام (ع) از ماجرا مطلع می‌شد برمی‌خاست و داخل خانه می‌شد و مردم هم می‌رفتند و راه باز می‌شد. (4)
امام حسن (ع) بزرگترین نوه پیامبر اسلام (ص) از طرف مادر ارجمندشان حضرت فاطمه (س) هستند. رسول خدا (ص) فرمود: «إنّ اللّه تعالی جعل ذریة کل نبیّ مِن صلبه و جعل ذرّیتی فی صلب علی بن ابی طالب؛ خدای تعالی نسل هر یک از پیامبران را از صلب خود آن پیامبران معین فرمود، اما فرزندان مرا از نسل علی بن ابی‌طالب قرار داد.» لذا نسل پیامبر اسلام (ص) تنها به حسن و حسین (ع) و فرزندان آنها منحصر شد.
آیه مباهله به روشنی دلالت می‌کند که حسن و حسین دو فرزند رسول خدا (ص) هستند؛ زیرا آن حضرت وعده داد، فرزندانش را برای مباهله بخواند، و حسن و حسین را آورد، پس این دو فرزندان او هستند. یکی از مواردی که مؤید این مطلب (که نوه دختری فرزند انسان محسوب می‌شود) است، سخن خداوند در آیه 84 سوره مبارکه انعام است که می‌فرماید: «وَ مِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَ سُلَیْمانَ» تا آنجا که خداوند می‌فرماید: «وَ یَحْیَی وَ عِیسَی» زیرا معلوم است که نسبت عیسی به ابراهیم به وسیله مادر است؛ پس ثابت شد که گاهی نوه دختری، فرزند نامیده می‌شود.
شاهد دیگر بر اینکه نوه دختری حقیقتاً فرزند پدر دختر است، این سخنان است، که از رسول خدا (ص) نقل شده: «ابنی هذا سیّد؛ این فرزندم آقا و سرور است.» همچنین پیامبر به علی(ع) فرمودند: «انت اخی و ابو وُلدی؛ تو برادر و پدر فرزندانم هستی» و در جای دیگر چنین می‌فرماید: «هذان ابنای من احبّهما فقد احبّنی؛ این دو (حسن و حسین) دو فرزند من هستند، هرکس آنها را دوست بدارد مرا دوست داشته است».
امام حسن(ع) نیز در بین خطبه‌ای خویش را چنین معرفی می‌کند: «ایّها الناس! من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فانا الحسن بن علی بن ابی‌طالب، انا ابن رسول الله، انا ابن البشیر، انا ابن النذیر، انا ابن السراج المنیر، انا ابن مزنه السماء، انا ابن من بُعِث رحمه للعالمین، انا ابن من بُعِث الی الجنّ و الانس، انا ابن من قاتلت معه الملائکه، انا ابن من جعلت له الارض مسجداً و طهوراً، انا ابن من اذهب الله عنهم الرجس و طهّرهم تطهیراً...؛ ای مردم! هر کس مرا شناخت که شناخته و هر کس که مرا نشناخت، من حسن بن علی بن ابی‌طالب هستم؛ من فرزند رسول خدایم؛ من فرزند بشارت دهنده‌ام؛ من فرزند بیم دهنده‌ام؛ من فرزند چراغ نورافشانم؛ من فرزند زینت آسمانم؛ من فرزند کسی هستم که به عنوان رحمت عالمیان مبعوث شد؛ من پسر کسی هستم که به سوی جن و انس مبعوث گشت؛ من فرزند کسی هستم که زمین برای او محل سجده و طهارت قرار داده شد؛ من فرزند کسی هستم که خداوند از آنان پلیدی را دور کرده و کاملاً پاکشان نمود؛ من از آن خاندانم که جبرئیل بر آنان نازل می‌شد و از خانه ایشان عروج می‌کرد؛ من از آن خاندانم که خدا محبت و ولایت آنان را واجب کرد و در آیه 23 سوره مبارکه شوری که بر حضرت محمد(ص) نازل کرد فرمود: «قل لا اسئلکم علیه اجراً الاّ الموده فی القربی؛ بگو به ازای آن (رسالت) پاداشی از شما نمی‌خواهم مگر محبت در باره خویشانم»
از راه‌های شناخت عظمت و برتری یک انسان این است که محبوب انسان‌های برتر و بافضیلت باشد. در عالم هستی برتر از خاتم پیامبران(ص) نداریم و حسن بن علی(ع) سخت محبوب پیغمبر گرامی اسلام بودند و این محبت و دوستی را در گفتار و کردار خویش ظاهر، و به اصحاب خود می‌فهماند، بخاری از ابی بکر نقل می‌کند که گفت: «رایت النبی(ص) علی المنبر والحسن بن علی معه و هو یقبل علی الناس مره و ینظر الیه مره و یقول: ابنی هذا سید؛ دیدم نبی اکرم (ص) را که بر فراز منبر بود، و حسن بن علی هم با او بود. او گاهی به مردم رو می‌کرد و گاهی به حسن، و می‌فرمود: این فرزند من سید و آقاست».
سیره عملی و اخلاقی امام حسن(ع)
یکی از مسائل مهمی که همیشه در مورد انسان مطرح می‌شود؛ اخلاق حسنه است که انسان کامل باید خود را به آن متخلق کند. اهل بیت (ع) تنها انسان‌هایی هستند که در اوج این قله ایستاده و اسوه دیگر افراد هستند تواضع، فروتنی، خداترسی، روابط حسنه، احترام متقابل و کمک به بینوایان از ابعاد برجسته زندگی آن سرور جوانان بهشتی است. سیوطی در تاریخ خود می‌نویسد: «کان الحسن رضی الله عنه له مناقب کثیره، سیدا حلیما، ذا سکینه و وقار و حشمه، جوادا، ممدوحا؛ حسن بن علی دارای امتیازات اخلاقی و فضائل انسانی فراوان بود، او شخصیتی بزرگوار، بردبار، با وقار، متین، سخاوتمند، و مورد ستایش بود.» (5)
مهمترین امتیاز انسان نسبت به سایر موجودات حتی ملائکه دانش و بینش است. در آیه 31 سوره مبارکه بقره آمده است: «و علم آدم الاسماء کلها ثم عرضهم علی الملائکه فقال انبئونی باسماء هؤلاء ان کنتم صادقین قالوا سبحانک لا علم لنا الا ما علمتنا؛ علم اسماء (علم اسرار آفرینش و نام‌گذاری موجودات) را همگی به آدم آموخت، بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می‌گویید، اسامی‌این‌ها را به من خبر دهید. عرض کردند: تو منزهی، ما چیزی جز آنچه به ما تعلیم داده‌ای نمی‌دانیم.» برترین علم‌ها، نیز علمی است که مستقیما از ذات الهی به شخصی افاضه شود که به آن «علم لدنی» گفته می‌شود. خداوند در مورد حضرت خضر(ع) می‌فرماید: «و علمناه من لدنا علما؛ علم فراوانی از نزد خود به او آموخته‌ایم.» امام حسن مجتبی (ع) دارای چنین علمی بود، به گونه‌ای که پیامبر اکرم(ص) در حدیثی فرمودند: «لو کان العقل رجلا لکان الحسن؛ اگر قرار بود عقل به صورت یک انسان تجسم پیدا کند به صورت امام حسن (ع) ظاهر می‌شد.»
از جمله ویژگی‌های سیری عملی و اخلاقی امام حسن علیه السلام می‌توان به زیارت کعبه شجاعت و شهامت عبودیت امام زهد و خشیت الهی تواضع و فروتنی کرم و سخاوت و بردباری و گذشت اشاره کرد.
منابع:
1) بحارالانوار، جلد 43
2) مناقب آل علی طالب(ع)، جلد 3
3) کشف الغمه عن معرفه الائمه، جلد 2
4) عیون اخبار الرضا(ع)، جلد 2
5) تاریخ الخلفاء
