نسیان از دیدگاه قرآن/ فراموشی مهم‌ترین آفت برای علم است
گروه اندیشه: فراموشی در اصطلاح قرآنی غالباً به‌معنای بی‌اعتنایی به خدا و اوامر او اطلاق می‌شود، در قرآن واژه «نسیان» ۴۵ بار با اشکال مختلف به‌کار رفته که ۳۷ مورد آن درباره انسان است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، نسیان یا فراموشی به‌معنای از یاد بردن و محو شدن چیزی از ذهن است، نسیان و فراموشی گاهی در اختیار انسان است که از این بابت موجب سرزنش نمی‌شود؛ اما گاهی فراموشی بر اثر سوء اختیار و اشتغال به امور زیان‌آور حاصل می‌شود که قابل مذمت و سرزنش است.
فراموشی در عربی معادل «نسیان» است و نسیان که از ماده «نسی» است در لغت به‌معنای از یاد بردن و فراموش کردن چیزی است که قبلاً در ذهن بوده است. نسیان و فراموشی اگر در مورد غم و غصه‌ها، دردها و مصیبت‌ها و خاطرات تلخ، نسیان و فراموشی، «نعمت» به‌شمار می‌آید در عرصه علوم معارف یک آفت و آسیب است و گاهی زحمات یک عمر را بر باد می‌دهد.
نسیان به‌معنای از بین رفتن اثر ذکر است که نتیجه بی‌ارزش شمردن و بی‌اعتنایی به تذکرات الهی بوده، هر چند در حقیقت فراموش نکرده باشد؛ اما چون بی‌توجهی کرده و اثرش از بین رفته، به آن نسیان اطلاق شده است.
آیات و روایات در رابطه با فراموشی
فراموشی در اصطلاح قرآنی غالباً به‌معنای بی‌اعتنایی به خدا و اوامر او اطلاق می‌شود، در قرآن کریم واژه «نسیان» 45 بار با اشکال مختلف به‌کار رفته که 37 مورد آن درباره انسان است.
در آیه هشتم سوره زمر آمده است: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّیُضِلَّ عَن سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ؛ و چون به انسان آسیبى رسد پروردگارش را در حالى‌که به‌سوى او بازگشت کننده است مىخواند سپس چون او را از جانب خود نعمتى عطا کند آن [مصیبتى] را که در رفع آن پیشتر به درگاه او دعا مىکرد فراموش مىنماید و براى خدا همتایانى قرار مىدهد تا [خود و دیگران را] از راه او گمراه گرداند بگو به کفرت اندکى برخوردار شو که تو از اهل آتشى».
و نیز در آیه 44 سوره انعام آمده است: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ؛ پس چون آن‌چه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند درهاى هر چیزى [از نعمت‌ها] را بر آنان گشودیم تا هنگامى‌که به آن‌چه داده شده بودند شاد گردیدند ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یک‌باره نومید شدند».
همچنین در آیه 34 سوره جاثیه آمده است: «وَقِیلَ الْیَوْمَ نَنسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا وَمَأْوَاکُمْ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ؛ و گفته شود همانگونه که دیدار امروزتان را فراموش کردید امروز شما را فراموش خواهیم کرد و جایگاهتان در آتش است و براى شما یاورانى نخواهد بود».
در آیه 67 سوره توبه نیز در رابطه با فراموشی و نسیان آمده است: «الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنکَرِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛ مردان و زنان دو چهره [همانند] یکدیگرند به‌کار ناپسند وامىدارند و از کار پسندیده باز مىدارند و دست‌هاى خود را [از انفاق] فرو مىبندند خدا را فراموش کردند پس [خدا هم] فراموششان کرد در حقیقت این منافقانند که فاسقند».
در آیه 19 سوره مبارکه حشر نیز آمده است: «وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛ و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد آنان همان نافرمانانند».
و در آیه 13 مائده نیز آمده است: «فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بِهِ وَلاَ تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَىَ خَآئِنَةٍ مِّنْهُمْ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمُ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ پس به [سزاى] پیمان شکستنشان لعنتشان کردیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم [به طورى که] کلمات را از مواضع خود تحریف مىکنند و بخشى از آن‌چه را بدان اندرز داده شده بودند به فراموشى سپردند و تو همواره بر خیانتى از آنان آگاه مىشوى مگر [شمارى] اندک از ایشان [که خیانت‌کار نیستند] پس از آنان درگذر و چشم‌پوشى کن که خدا نیکوکاران را دوست مىدارد».
همچنین آیه 57 سوره کهف با این مضمون است: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِیَ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَن یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِن تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَن یَهْتَدُوا إِذًا أَبَدًا؛ و کیست ستمکارتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شده و از آن روى برتافته و دستاورد پیشینه خود را فراموش کرده است ما بر دل‌هاى آنان پوشش‌هایى قرار دادیم تا آن را درنیابند و در گوش‌هایشان سنگینى [نهادیم] و اگر آنها را به‌سوى هدایت فراخوانى باز هرگز به راه نخواهند آمد» به نسیان و فراموشی اشاره دارد. پیامبر اکرم(ص) در ابن رابطه فرموده است: نه چیز از امت من برداشته شده: «خطا و فراموشی و ...».
امام علی(ع) نیز در این رابطه فرموده است: «هرکسی بازخوانی و بررسی دانش را زیاد انجام دهد، آن‌چه آموخته، فراموشش نمی‌شود و آن‌چه را ندانسته، بهره بگیرد» که در این حدیث آن‌چه با عنوان «مدارسه» یاد شده همان بازخوانی و مرور مجدد و درس و بحث و گفت‌وگو درباره مباحث علمی است.
آفت علم، فراموشی است
بسیاری از چیزهایی که از راه خواندن و آموختن و شنیدن و دیدن به‌صورت کتبی و شفاهی فرا می‌گیریم در معرض زدوده شدن از صفحه ذهن و بایگانی حافظه است افراد بسیاری از این نکته گله دارند که از آن‌چه می‌خوانیم و می‌شنویم و می‌آموزیم، چیز چندانی در ذهن ما باقی نمی‌ماند و به مرور زمان از یاد می‌رود.
علم بالاترین هدیه الهی و مایه حیات و نورانیت دل است که با استفاده صحیح از آن می‌توان به اوج نقطه کمال صعود کرد و از آن به‌عنوان پلکان ترقی مدد گرفت اما همین علم در صورت عدم استفاده صحیح از آن و گرفتار شدن به آفات سبب انحطاط، گمراهی و سقوط انسان می‌گردد.
علم همانند سایر موهبات الهی دچار آفاتی همچون تکبر، حب نفس، گناه، دلبستگی به دنیا، حسادت و ... می‌شود که یکی از آفات مهم علم، نسیان و فراموشی است.
بی‌صبری، تعجیل و گناه از عومل فراموشی
حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرعمادی، نماینده ولی‌فقیه در لرستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در رابطه با راه‌های مقابله با فراموشی و پاسخ به این سؤال که چرا آفت فراموشی بر درخت پرثمر علم رخنه می‌کند، افزود: فراموشی عوامل متعددی دارد که از جمله آنها می‌توان به وقفه طولانی و فاصله انداختن میان علم و کارهای دیگر، تکرار نکردن دانسته‌ها، بی‌صبری و تعجیل، گناه و دور شدن از شئون علمی اشاره کرد.
وی اضافه کرد: نوشتن و یادداشت‌برداری یکی از راه‌هایی است که می‌توان با فراموشی مقابله کرد چنان‌که امام صادق(ع) فرموده است: «دل، بر نوشته تکیه می‌کند» همچنین امام صادق(ع) در حدیثی دیگر فرموده است: «بنویسید؛ همانا شما (علوم را) حفظ نخواهید کرد؛ مگر این که بنویسید».
وقفه در یادگیری نشاط علمی را کم می‌کند
امام جمعه خرم‌آباد استمرار علمی را از دیگر راهکارهای جلوگیری از فراموشی بیان کرد و گفت: جویای دانش نباید بین آموختن‌ها فاصله بیندازد زیرا این فاصله‌ها و عدم استمرار، اندوخته‌ها را از یاد میبرد.
وی اضافه کرد: به همان اندازه که تعطیلات طولانی‌مدت مدارس برای دانش‌آموزان، سبب از یاد رفتن بسیاری از درس‌ها می‌شود در سطوح مختلف علمی نیز پیدایش «وقفه» نشاط علمی را کم می‌کند و عامل نسیان می‌شود؛ بنابراین پیوستگی در علوم، تضمینی برای تداوم و بقای معارف ذهنی است.
یادگیری مطالب به‌صورت معنامحور؛ گام اول در مقابله با فراموشی
سعید طهماسبی، کار‌شناس ارشد اداره مشاوره معاونت اجتماعی فرماندهی انتظامی لرستان در رابطه با راه‌های مقابله با فراموشی به خبرنگار ایکنا گفت: برای بهسازی حافظه و کاستن از میزان فراموشی باید مطالب یادگیری را به‌صورت معنی‌دار آموخت و محتوای حافظه خود را سامان داد.
وی اضافه کرد: یکی از مشکلات عمده در راه یادگیری که از عوامل فراموشی است، جابجایی اطلاعات با یکدیگر است. در صورت تنظیم و سازماندهی اطلاعات، این عامل مخرب از بین رفته و حافظه انسجام کافی پیدا می‌کند. در ضمن می‌توان با تلاش اندکی، میزان بسیار زیادی اطلاعات را از حافظه به‌دست آورد.
استفاده از واسطه‌ها؛ گام دوم در مقابله با فراموشی
طهماسبی با بیان اینکه یک راه برای معنا بخشیدن به مطالب ظاهراً بی‌معنا استفاده از واسطه‌ها یا میانجی‌هاست، ادامه داد: عناصر یا تکالیف یادگیری را می‌توان به‌صورت یک سلسله مراتب از ساده به دشوار مرتب کرد به‌نحوی که یادگیری هر عنصر یا تکلیف به یادگیری تکالیف دیگر مربوط باشد؛ فایده این عمل این است که یادگیرنده، یادگیری خود را با مطالب ساده آغاز می‌کند و با یادگیری هر مطلب، برای یادگیری مطالب بعدی آمادگی کسب می‌کند.
توجه به الگوی یادگیری فعال
این محقق اظهار کرد: الگوی یادگیری فعال، الگویی است که می‌توان با آن به یاد سپاری مطالب آموخته شده را طولانی‌تر کرد، چنین فعالیتی باعث می‌شود که ارتباطهای بیشتری بین مطالب آموختنی برقرار شود که بدین طریق آنها بهتر رمز گردانی خواهند شد.
وی گفت: یادگیری بخش بخش، روشی است که مطالب زیاد به بخشهای کوچکتری تقسیم شود؛ چرا که با این روش قسمتهای قبلی مطالب در تسلط آموخته می‌شوند و یادگیرنده پس از یادگیری هر قسمت به سراغ قسمت بعدی خواهد رفت.
طهماسبی ادامه داد: با روش پُر آموزی، برای مقابله با مشکل فراموشی از فرد خواسته می‌شود که مطالب آموخته شده را تکرار کند، بدین طریق اطلاعات بیشتر تثبیت خواهند شد.
این پژوهشگر با بیان اینکه مرور ذهنی تکرار بخش کوچکی از اطلاعات است که بلافاصله بعد از رسیدن آن به حافظه کوتاه‌مدت صورت می‌گیرد، تصریح کرد: این عمل باعث باقی ماندن اطلاعات در حافظه کوتاه‌مدت می‌شود.
وی با یادآوری اینکه در بسط دادن مطالب، به اطلاعات تازه و نو، از طریق ربط دادن آنها به اطلاعات حافظه درازمدت، معنی می‌بخشیم، گفت: برای این کار لازم است به روابط منطقی مابین مواد و مطالب توجه کرد و مواد و محتوای مطالب را به تجربیات خود ربط داد.
طهماسبی اظهار کرد: باید اطلاعات و ایده‌های کلی را در ذهن خود ترسیم و ایده‌های جدید را به مطالب از قبل دانسته خود ربط داد و وقایع را در ذهن دید و شنید.
وی بیان کرد: تکنیکهایی که به ما، در به یاد آوردن آن‌چه حفظ کرده‌ایم کمک می‌کند تدابیر یا وسایل یادیار نامیده می‌شوند، در تکنیک‌های تدابیر یادیار از تصویرسازی ذهنی استفاده فراوانی به‌عمل می‌آید.
از مطالب برای خود تصویر ذهنی بسازید
وی اضافه کرد: در هنگام خواندن مطالب سعی کنید تصویر ذهنی از آن برای خود بسازید و در صورت امکان عملاً آن را انجام دهید؛ اگر بتوانید تصاویر مطالب خوانده شده را در ذهن ایجاد کنید خیلی راحت‌تر می‌توانید آنها را به خاطر بسپارید.
طهماسبی گفت: در روش قافیه‌سازی باید به‌طور آهنگین و با استفاده از مواد و مطالب آموزشی، وزن و راه‌های مقابله با فراموشی و بهسازی حافظه، آهنگ خاصی به آنها ببخشید و بدین طریق یادگیری و یادآوری آنها را آسان‌تر سازید.
وی تصریح کرد: در روش مکان‌یابی به هنگام یادآوری مطالب، مکان اشیا را در ذهن مجسم کنید، مکانهای انتخاب شده باید برایتان کاملاً آشنا باشند تا یادآوری آنها به سهولت انجام گیرد.
این مشاور معاونت اجتماعی گفت: در روش کلمه‌آویز نیز فرد باید فهرستی از کلمات هم وزن و قافیه را حفظ کند و پس از آن مابین کلمات فهرست و موادی که می‌خواهد آنها را به حافظه بسپارد ارتباط برقرار کند.
طهماسبی با اشاره به روش کلمه کلید، اظهار کرد: در این روش با استفاده از یک کلمه آشنا، دو کلمه را به هم ربط داده و آنها را به‌طور معنادار به حافظه سپارد، برای یادگیری زبانهای خارجی این شیوه بسیار مفید است.
تقسیم‌بندی اطلاعات به واحدهای کوچک
وی یادآور شد: با استفاده از روش تقطیع نیز می‌توان اطلاعات را به واحدهای کوچک تقسیم‌بندی کرد، مثلاً برای به یاد سپردن یک عدد ۱۲ رقمی می‌توان آن را به سه دسته چهار رقمی تقسیم کرد.
این کار‌شناس ارشد اداره مشاوره در پایان گفت: اگر یک فهرست از مواد غیرمربوط به هم داشته باشید و بخواهید آنها را حفظ کرده و بعداً به خاطر بیاورید می‌توان برای پیوند دادن مابین مواد فهرست از روش داستان‌سازی استفاده کنید.
