از نقاط قوت تبلیغ سنتی تا مزایای حضور مبلغ در عرصه مجازی

تبلیغ دین، از مهمترین وظایف رسول خدا(ص) بوده است؛ قرآن کریم خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «قُل هذِهِ سَبيلي أَدعو إِلَى اللَّهِ عَلى بَصيرَةٍ أَنا وَمَنِ اتَّبَعَني وَسُبحانَ اللَّهِ وَما أَنا مِنَ المُشرِكينَ؛ بگو این راه من است من و پیروانم، و با بصیرت کامل، همه مردم را به‌سوی خدا دعوت می‌کنیم، منزه است خدا و من از مشرکان نیستم.» به همین دلیل یکی از مباحث مهم در بحث تبلیغ، برتری و ارجحیت تبلیغ سنتی یا مجازی است. گاهی در جلسات و گعده­‌های مختلف طلاب و علوم دینی در این زمینه بحث‌های فراوانی انجام می­‌شود و طرفداران هر دیدگاه­ برای خود دلایلی را ارائه می­‌دهند.

در همین راستا در تعریف تبلیغ سنتی و مجازی و مزایا و معایب هر نوع تبلیغ خبرنگار ایکنا از قم با حجت‌الاسلام والمسلمین عباس محمودی، عضو تحریریه مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث و استاد حوزه و دانشگاه گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:

ایکنا- ضمن تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، ابتدا توضیحی درخصوص دیدگاه‌های طرفداران تبلیغ سنتی و طرفداران تبلیغ مجازی بفرمایید.

تاکنون در جلسات و گعده‌­های مختلف طلاب و علوم دینی موارد متعددی را مشاهده کرده‌­ام که نسبت به برتری و ارجحیت تبلیغ سنتی یا مجازی اختلاف دیدگاه‌­های فراوانی به‌وجود آمده است. طرفداران هر دیدگاه­ برای خود دلایلی را ارائه می­‌دهند؛ به‌عنوان نمونه برخی از طرفداران تبلیغ سنتی به این سخن مقام معظم رهبری که فرمودند: «این مجالس روضه‌خوانی، مجالس وعظ و خطابه، مجالس گوناگون، خیلی چیزهای مهمی است؛ اینها را دست‌ کم نباید گرفت؛ هم از فضای مجازی مؤثرتر است، هم از صدا‌وسیما مؤثرتر است.» و یا اینکه ایشان فرمودند: «من به منبر خیلی عقیده دارم. امروز اینترنت، ماهواره، تلویزیون و ابزارهای گوناگون ارتباطی فراوان هست؛ اما هیچ‌کدام از اینها منبر نیست؛ منبر، یعنی روبه‌رو و نفس‌به‌نفس حرف‌ زدن. این، یک تأثیر مشخص و ممتازی دارد که در هیچ‌کدام از شیوه‌های دیگر، این تأثیر وجود ندارد.» استناد کردند.

شخص دیگری که طرفدار تبلیغ مجازی بود به سخن دیگری از رهبر معظم انقلاب استناد کردند که فرمودند: «امروز وظایف حوزه‌های علمیه، با گذشته تفاوت‌های زیادی کرده است. حوزه علمیه فقط برای اقامه جماعت نیست. منبر رفتن به ‌صورت سنتی هم اگر محتوای عالی و پُرمغزی نداشته باشد، کافی نیست. امروز شما ببینید وسایل تبلیغ در دنیا چقدر متنوع شده؛ این ‌طرف دنیا، یک نفر جوان پای یک دستگاه کوچک می‌نشیند و افکار، تصورات، تخیلات، پیشنهادهای فکری و پیشنهادهای عملی را از سوی هر کسی، بلکه هر ناکسی از آن طرف دنیا دریافت می‌کند. امروز، اینترنت و ماهواره و وسایل ارتباطی بسیار متنوع وجود دارد و حرف، آسان به همه‌ جای دنیا می‌رسد.»

به نظر می‌رسد مقام معظم رهبری هر یک از سخنان را نسبت به موقعیت و زمان و مکان خاصی فرموده‌اند و بیانات ایشان مطلق نیست؛ یعنی نسبت به شرایط مختلف، نوع تبلیغ تفاوت دارد. از این‌رو برای روشن شدن مطلب، حقیر در سرمقاله «تبلیغ سنتی و مجازی؛ قوت­‌ها و ضعف­‌ها» سعی کرده‌ام قوت‌ها و ضعف‌ها و یا به عبارت دیگر، مزایا و معایب هر نوع از تبلیغ را به‌صورت جداگانه و دقیق بررسی کنم تا جایگاه این دو نوع تبلیغ، آثار و فواید و قوت و ضعف­‌های هر کدام به‌خوبی مشخص شود تا بتوان با دقت علمی دیدگاه صحیح را مشخص کرد.

ایکنا- منظور از تبلیغ سنتی و مجازی چیست و چگونه برتری این دو شیوه را دریابیم؟

مقصود ما از تبلیغ سنتی فعالیت‌های تبلیغی آن دسته از مبلغان است که در یک منطقه تبلیغی حضور می­‌یابند، یعنی با حضور فیزیکی خود میان مردم به تبلیغ دین می­‌پردازند و مراد از تبلیغ مجازی آن دسته فعالیت­‌های تبلیغی است که مبلغ بدون حضور در محل تبلیغی خاص، در بستر اینترنت و از رهگذر نرم‌افزارهای ارتباطی به انجام آنها مبادرت می‌­ورزد. بر خلاف دیدگاه اول، برخی با پیدایش فضای مجازی و گسترش امکانات آن، تبلیغ سنتی را کم کارکرد و کم‌بهره دانسته و می­‌گویند کارآیی و زمان تبلیغ سنتی گذشته و تبلیغ موفق آن است که در عرصه فضای مجازی انجام شود.

ما برای تشخیص دقیق جایگاه هر نوع تبلیغ، تلاش کردیم تا علاوه بر مزایا و نقاط قوت هر تبلیغ، معایب و مشکلات آن بیابیم و سپس با هم مقایسه کرده و جایگاه هر کدام را مشخص کنیم.

ایکنا- به نظر شما تبلیغ سنتی چه قوت­‌ها و ضعف‌هایی دارد؟

ارزشمندی و اعتبار بیشتر، دسترسی مخاطبان به محتوای تبلیغی بدون نیاز به اینترنت، بهره‌­مندی از منافع حضور در اجتماعات اسلامی، لذت بیشتر از جلسات حضوری، تعدد بیشتر عرصه­‌های تبلیغی نسبت به تبلیغ مجازی، اجر و ثواب مضاعف، توفیق دیدار مؤمنان و بهره‌­مندی از ثواب زیارت مؤمن از جمله نقاط قوت تبلیغ سنتی است.

به نظر می‌رسد در جامعه مذهبی ایران هنوز تبلیغ سنتی و منبر، از اعتبار و جایگاه برتری برخوردار است تا جایی که تمام خطبای مشهور و برجسته به‌صورت سنتی سخنرانی می­‌کنند و سخنرانان مجازی کمتر شناخته شده و مورد توجه هستند؛ هرچند امروزه دسترسی به اینترنت آسان شده ولی موارد فراوانی پیش می‌­آید که به دلایل مختلف (مانند مشکل در آنتن‌دهی، نداشتن ترافیک، قطع برق و...) اتصال به اینترنت در جلسات برخط، امکان‌پذیر نیست. 

حضور در اجتماعات فی­‌نفسه دارای آثار و برکات مادی و معنوی متعددی است که شرکت‌کننده در مراسم از آن بهره‌­مند می‌­شود. بسیاری از آداب و رفتارهای اجتماعی را افراد با حضور در مجامع عمومی تجربه کرده و می‌­آموزند. معمولا مؤمنان با حضور در مجالس، با یکدیگر رابطه محبت‌آمیز و دوستانه برقرار کرده و از ارتباط و آشنایی با هم لذت می­‌برند. لذت این مجالس گاهی به‌گونه‌­ای است که پس از پایان یک دوره تبلیغی مانند ماه مبارک رمضان و یا محرم و صفر، حسرت و افسوس آن ایام را می‌خورند.   

مبلغی که در منطقه تبلیغی حضور دارد تنها به یک سخنرانی اکتفا نمی‌کند و علاوه بر آن به ده‌ها امر تبلیغی دیگر می‌­پردازد که بسیاری از آنها در تبلیغ مجازی امکان‌پذیر نیست. برگزاری اردوهای علمی ـ تفریحی، گردش در بازار و ارتباط با کسبه محل، انجام امور میت مانند نماز، تغسیل، تکفین و تدفین، نشست صمیمی با مردم که منجر به درد دل مردم با روحانی و اطلاع ایشان از مشکلات و رفع آنها و همچنین گزارش‌دهی به مسئولان می­‌شود، برخی از این امور هستند. 

می‌­توان گفت تبلیغ سنتی از ثوابی مضاعف برخوردار است، بدیهی است نمی­‌توان اجر مبلغی که از شهر و دیار خود فرسنگ‌ها راه می‌­پیماید تا در یک منطقه محروم و دوردست به تبلیغ دین بپردازد را با کسی که در منزل خود نشسته و به ارسال صوت اکتفا می‌­کند را یکی دانست چنان­که ثواب زیارتی که با سختی و مشکلات راه انجام می­‌شود با زیارت مجازی که در منزل انجام می‌شود یکی نیست.  

آموزه­‌های دینی تأکید فراوانی بر دیدار و زیارت مؤمنان با یکدیگر کرده‌­اند. این زیارت علاوه بر اینکه آثار و برکات فراوانی برای طرفین دارد، دارای ثواب مضاعفی برای زیارت‌کننده هم است. به ملاحظه برخی روایات این موضوع می‌­توان به باب زیارة‌المؤمن و عیادته در کتاب المؤمن، باب زیارة‌الاخوان کتاب الکافی، باب زیارة‌الاخوان کتاب مصادقة‌الاخوان، باب استحباب زیارة‌المؤمنین خصوصا الصحاء از کتاب وسایل الشیعه و باب تزاور الإخوان و تلاقيهم و مجالستهم في إحياء أمر أئمتهم علیهم السلام از کتاب بحارالانوار مراجعه کرد.

ضمنا این نوع تبلیغ دارای برخی نقایص و ضعف‌ها نیز است که از جمله آنها محدودیت شرکت‌کنندگان از نظر مکانی، محدودیت زمانی برگزاری مراسم، بالاتر بودن هزینه­‌‎های برگزاری مراسم و نیاز به امکانات بیشتر است.

ایکنا- لطفا بفرمایید چه قوت‌ها و ضعف‌هایی را در تبلیغ مجازی احصا کرده‌­اید؟

تبلیغ مجازی نیز مانند تبلیغ سنتی، دارای قوت‌هایی است که از جمله آنها به نبود محدودیت در تعداد مخاطبان، فرصت انتخاب سخنرانان بیشتر، کاهش هزینه­‌های برگزاری مراسم، عدم نیاز به مکانی مشخص برای حضور مخاطبان و صرفه‌جویی در زمان رفت و آمد به مکان سخنرانی برای خطیب و سایر مخاطبان، می­‌توان اشاره کرد.

این نوع تبلیغ، برخی نقاط ضعف نیز دارد؛ به‌عنوان نمونه، امکان برگزاری برخی از عرصه­‌های تبلیغی به­‌صورت مجازی وجود ندارد. راه‌انداری دسته­‌جات عزاداری، برگزاری نماز جماعت، نماز میت، تلقین میت، کفن و دفن میت و... از جمله این موارد است. همچنین تبلیغ مجازی، به کمرنگ شدن جماعت مسلمین منجر می­‌شود.   

ایکنا- پیشنهاد شما در بهره‌گیری از روش‌های تبلیغ سنتی و مجازی چیست؟ اگر نکته پایانی هم دارید بفرمایید.

به نظر حقیر بهترین راه­کار جمع بین هر دو شیوه است، لذا پیشنهاد می­‌شود جلسات به‌صورت حضوری برگزار شود و پخش آن به‌صورت بَرخط یا بُرون خط باشد.

بنده هم از شما تشکر می­‌کنم که این فرصت را در اختیار بنده قرار دادید. در پایان عرض می­‌کنم سرمقاله حقیر با مستندات آن در شماره 13 مجله «دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث» با عنوان «تبلیغ سنتی و مجازی؛ قوت­‌ها و ضعف­‌ها» منتشر شده که علاقه‌مندان می­‌توانند به آن مراجعه کنند؛ ان‌شاء‌الله که خداوند به ما و شما توفیق خالصانه تبلیغ آموزه­‌های دینی را در همه عرصه­‌ها عنایت بفرماید.