تدین: تعزیه الگوی تئاتر دینی باشد/ فدایی حسین: تلفیق تئاتر و تعزیه درست نیست + فیلم
حسین فدایی حسین و سیدعلی تدین با حضور در میزگرد تئاتر دینی و تولیدات عاشورایی که در خبرگزاری قرآنی برگزار شد موارد مختلفی را بررسی و درباره آن بحث و گفت‌وگو کردند.
تعاریف مختلفی درباره تئاتر دینی و عاشورایی بیان می‌شود که عموماً هر یک از آنها بر مبنای دیدگاه گوینده شکل گرفته است. یکدست نبودن نگاه به چنین موضوعاتی باعث شده است که در عرصه هنر به ویژه تئاتر نگاه درستی به مفاهیم مورد نظر نداشته باشیم. در این راستا در ایکنا گفت‌و‌گویی با حسین فدایی حسین و سیدعلی تدین، از کارگردانان کشورمان، داشته‌ایم.
در ابتدا از تئاتر دینی شروع کنیم. تئاتر دینی یعنی چه و آیا چنین زیرگونه‌ای به صورت ساختاری وجود دارد؟
تدین: تئاتر دینی یک حوزه گسترده را دربرمی‌گیرد، چون وقتی از این نام استفاده می‌کنیم منظورمان تنها آثاری نیست که دین مبین اسلام را مدنظر داشته باشد، بلکه در این شکل از نمایش تمامی ادیان ابراهیمی مورد توجه هستند. در ضمن تئاتر دینی به مناسبت‌های خاص خلاصه نمی‌شود، بلکه در تمامی ایام سال می‌توان مخاطب چنین آثاری بود. این خواسته در کشورمان محقق نمی‌شود و ما اسیر کلیشه شده‌ایم و متاسفانه همین امر باعث شده است که این شکل از هنر خالی از تماشاگر باشد.
من عضو شورای انتخاب آثار کانون تئاتر هستم و به همین سبب نمایشنامه‌های بسیاری را می‌خوانم. آنها کارهای ضعیفی هستند که به صورت ویژه به موضوعات دینی نگاهی ضعیف دارند حتی در بسیاری از آنها تحقیقات صحیحی انجام نمی‌شود. برای همین گاهی اوقات تولیدات مربوطه به لحاظ محتوایی به آموزه‌های دینی ضربه می‌زند. برای اینکه تئاتر دینی بتواند مورد اقبال عموم قرار گیرد باید از تعزیه الگو‌برداری شود. در این شکل از هنر همه اقشار مردم بیننده تعزیه هستند و همین امر نیز باعث ماندگاری آن شده است. آسیب جدی دیگر در تئاتر دینی، انحصاری شدن این شکل از نمایش است؛ یعنی تنها عده‌ای خاص قادرند که در این حوزه کار کنند.
فدایی حسین: تئاتر دینی از نگاه من کاری محتوایی است که زیرشاخه‌های متعددی را در بر می‌گیرد و یکی از این حوزه‌ها، کارهای مذهبی هستند. ریشه‌های تئاتر دینی در گذشته است، زیرا اگر ریشه‌های این شکل از نمایش را در آیین جست‌وجو کنیم، متوجه خواهیم شد که قدمت آن به صدها سال قبل برمی‌گردد. کار من در تئاتر از نمایش‌های دینی آغاز شده است ولی سعی کردم توجهم به این حوزه شکل‌های گوناگونی داشته باشد. برای مثال دفاع مقدس یکی از بخش‌هایی بوده که تلاش کردم آموزه‌های مورد نظرم را در این قالب به مخاطب منتقل کنم.
یک رویکرد ویژه را همیشه در کارهایم لحاظ می‌کردم. نگاه من به دین در کارهای هنری در قالب یک مقطع تاریخی رخ می‌داد. برای مثال در ایام فاطمیه بنا به سفارش کاری که داده می‌شد، تئاتری را روی صحنه می‌بردم و خوشبختانه آن نمایش‌ها نیز با استقبال تماشاگر مواجه می‌شد. در ادامه متوجه شدم به تئاتر دینی باید نگاه معرفتی داشت نه اینکه بخواهیم صرفاً در قالب اتفاقی دینی به آن بپردازیم، زیرا رویدادهایی نظیر عاشورا نمی‌تواند به مقطعی خاص محدود شود.
موضوعات عاشورایی یکی از موضوعات ویژه در حوزه تئاتر دینی است. در این رابطه تئاتر باید چه عملکردی داشته باشد؟
تدین: در این حوزه هم اسیر کلیشه‌ها هستیم و عاشورا را تنها در 10 روز اول ماه محرم می‌بینیم، درصورتیکه اگر بخواهیم فلسفه عاشورا را دقیق بررسی کنیم، باید طول عمر مبارک امام حسین(ع) را مدنظر قرار دهیم. ایشان سال‌ها زندگی کردند و در طول حیاتشان کارهای بسیار مهمی را انجام دادند که منجر به عاشورا شد. چرا در این باره کارهایی را تولید نمی‌کنیم؟
فدایی حسین: مسئله، استفاده به‌روز از وقایع تاریخی است. رویدادهایی نظیر عاشورا به ما درس‌هایی می‌دهد که می‌توانیم در زمان حال نیز از آن بهره ببریم. عاشورا هر روز در حال تکرار است، چون هر جا ظلم و ظالمی وجود داشته باشد می‌تواند عاشورا رخ دهد. همانگونه که گفتم این اتفاق در دفاع مقدس به خوبی رخ داد. کارکرد دیگر تئاتر دینی رویکرد تحلیلی آن است. منظورم این است که به این سوال پاسخ دهیم که چرا عاشورا رخ داد. اگر این مسئله را مدنظر قرار دهیم، متوجه خواهیم شد که چرا مردم کوفه در مقابل پسر پیامبر(ص) می‌ایستند و ایشان را به شهادت می‌رسانند. آیا آنها صرفاً برای مسائل دنیوی دست به این کار زدند؟ برای من این امر پذیرفتنی نیست. در حقیقت من در ادامه راهم تلاش کردم به این نکته برسم که چرا شمر با آن گذشته خود به جایی رسید که دست به بزرگترین جنایت تاریخ زد.
بیشتر بخوانید:
عاشورا بهترین گزینه برای کار هنری است
آثار عاشورایی باید به درک کلام اباعبدالله(ع) رسیده باشد
یکسویه‌نگری ما پیرامون ائمه نیز وجود دارد چون نگاه صرفاً یک‌طرفه مناسب نیست. در همین رابطه نمایشی با عنوان «فرات تشنه است» را در سال 85 اجرا کردم. این کار با استقبال منتقدانی مواجه شد که پیشتر کارهای ما را نقد می‌کردند و معتقد بودند اثر درام ندارد اما «فرات تشنه است» و از نگاه آنها کیفیت و درام لازم را داشت. در این کار نشان دادیم آدم‌هایی که در کربلا وجود داشتند برای کارشان دلیل داشتند و حتی شخصیتی چون شمر چنین بود هرچند استدلالی که بر پایه آن بزرگترین جنایت تاریخ را رقم زد، غلط بود. این نگاه متفاوت پیرامون شخصیت‌های دیگری چون حضرت ابوالفضل(ع) هم مدنظر قرار گرفته بود.
اتفاقی که در این نمایش رقم خورد از سوی برخی از مسئولان با مخالفت رو‌به‌رو شد چون آنها معتقد بودند چرا باید شخصیت‌های مثبت و مقدس را در موقعیتی قرار دهیم که نیاز به تصمیم‌گیری داشته باشند. آنها می‌گفتند کار ما در این نمایش به چالش کشیدن شخصیت‌های مثبت است. این برخورد از سر ناآگاهی رخ داده، چون اگر نتوانیم پیرامون شخصیت‌‌ها کارهای لازم را انجام دهیم، در حقیقت کارهایی از این دست را از بین برده‌ایم. با برخوردی که با «فرات تشنه است» صورت گرفت تصمیم گرفتم دیگر در این حوزه فعالیت نکنم، چون تا زمانی که قادر نباشم درام مدنظرم را در کار اجرا کنم کار تاثیرگذاری انجام نداده‌ام.
تدین: سال گذشته نمایشنامه‌ای نوشته شهید مسعود سمیعی داشتم که تلفیقی از نمایش و تعزیه بود. متاسفانه این کار رد شد. درحالیکه شهید سمیعی یکی از چهره‌های جریان‌ساز در حوزه تعزیه است. همچنین، در هنر تعزیه گاهی از مقاتلی استفاده می‌شود که سندیت ندارد. «لولو و مرجان» یکی از آنهاست.
فدایی حسین: صحبت از تعزیه شد. باید بگویم تعزیه را نمی‌توان با تئاتر یکی دانست. تئاتر یک نمایش است. برای همین فکر می‌کنم تلفیق این دو امر با هم درست نیست. در تعزیه دو مسئله مهم وجود دارد. ابتدا اینکه در تعزیه خیر و شر با اهرمی‌هایی نظیر؛ رنگ، لباس و موسیقی مشخص می‌شوند. در تعزیه، اولیا با آواز جملات خود را بیان می‌کنند اما اشقیا چنین نیستند. اگر بخواهیم قدمت تعزیه را بررسی کنیم، ریشه‌های آن به آیین سوگ سیاوشان می‌رسد. البته برخی معتقدند تعزیه شباهت‌هایی با شیوه برشت دارد. به همین دلیل عده‌ای معتقدند که برشت در کارهایش از تعزیه وام گرفته است. حرفم به این معنا نیست که تئاتر نمی‌تواند از تعزیه وام گیرد، چون این اتفاق رخ داده و باز هم می‌تواند رخ دهد، اما این بهره‌گیری نباید به معنای یکی بودن آنها تعریف شود.
مخاطب در نمایش دینی به افراد خاصی محدود و سبب شده است که این شکل از نمایش کم‌تماشاچی شود. نظر شما چیست؟
تدین: به نکته صحیحی اشاره کردید. تئاتر دینی باید بتواند زبان جهانی داشته باشد؛ اتفاقی که نه تنها به آن دست نیافته‌ایم، بلکه در ارائه آن در داخل هم موفق نبوده‌ایم، چون در تئاتر تنها یک شکل از نمایش را مدنظر داریم، درصورتیکه چنین حوزه‌ای باید تمامی عرصه‌ها را دربرگیرد. پیشنهاد می‌کنم که چنین کارهایی در محل خاصی اجرا شود تا در طول سال آثار مورد نظر روی صحنه برده شود.
در میان تولیدات عاشورایی چهار دهه گذشته به گواه اکثر هنرمندان، «روز واقعه» بهترین نگاه را داشته است. در این باره توضیح دهید.
فدایی حسین: بهرام بیضایی هیچگاه ادعای دینداری نداشته است. همچنین وی هیچگاه نگاهی بسته به موضوعات دینی ندارد. این ویژگی همان حلقه مفقودی است که در تئاتر دینی کشورمان وجود دارد. در این کار بیضایی تعصب خاصی ندارد، بلکه آنچه در کارش دیده می‌شود آزادگی حاکم بر اثر است. برای همین هم فیلم توانست ماندگار شود. مشکل رایج در کارهای دینی تلویزیون این است که هرگاه سخن از دین می‌شود ما باید از این حوزه دفاع کنیم درحالیکه وقتی در چنین مسیری قدم می‌گذاریم در حقیقت کار خودمان را خراب کرده‌ایم.
بهرام بیضایی جدا از «روز واقعه» در «مجلس ضربت زدن» یا «میر کفن‌پوش» هم نگاهی درست به موضوعات دینی دارد. جالب است آزادیخواهی در کار بیضایی به اندازه‌ای خوب رخ می‌دهد که هرگونه سلیقه‌ای آن را می‌پسندد. یعنی هم آدم‌های مذهبی و هم افرادی که گرایش دینی ندارند جذب کارهای وی می‌شوند.
برای رسیدن به تولیدات فاخر دینی باید از سیطره تاریخ هم خلاص شویم. یعنی برای اینکه موضوعی دینی را مدنظر قرار دهیم خود را به زمان و مکانی خاص نکنیم. موضوعات دینی بسیار وسیع و گسترده هستند و می‌توان همه آنها را در تمامی بخش‌های زندگی جستجو کرد. البته می‌توان در تئاتر دینی از تاریخ تاثیر گرفت ولی نمی‌توان آن را به زمان خاص خلاصه کرد. برای مثال در ادبیات نمایشی جمله «بودن یا نبودن» شاید معروفترین کلماتی باشد که همه آن را شنیده‌ایم. معنی این جمله کاملاً دینی است ولی می‌توان آن را در تمامی دوران معنا کرد. این اتفاق باید در تولیدات نمایشی ما نیز مدنظر قرار گیرد. در ضمن رویکرد دینی در کارهای شکسپیر به این دلیل ماندگار شده که آن را به تاریخ محدود نکرده، بلکه به آن شکل اجتماعی داده است.
انتهای پیام
