اعتبار سندی و متنی روایات نهی از متعه بیشتر از روایات ترغیب‌کننده است

به گزارش ایکنا، زهره سادات موسوی، پژوهشگر و دانش‌آموخته دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا(س)، 27 مردادماه در نشست علمی «تحلیل محتوای روایات متعه در کتب اربعه و بررسی حیطه جواز متعه»، که از سوی انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی برگزار شد، گفت: در باب متعه101 روایت در کتب اربعه آمده است. پس از مشابهت‌یابی این روایات، 36 روایت در 31 منبع روایی دیگر جمع‌آوری شد.

وی افزود: 56 درصد این روایات از امام صادق(ع)، 22 درصد از امام باقر(ع)، 13 درصد از امام رضا(ع) و 6 درصد از امام کاظم(ع) هستند و از سایر ائمه(ع) هم روایتی نداریم جز یک روایت از امام علی(ع) که فرمودند پیامبر(ص) در خیبر، متعه را حرام اعلام کردند. البته این روایت در تعارض با سایر روایات متعه است و به همین دلیل علمای شیعه معتقد به صدور آن در  تقیه هستند.

موسوی با بیان اینکه 20 موضوع اصلی و 341 موضوع فرعی از این روایات استخراج شده است، ادامه داد: در بررسی 137 روایت مذکور( این آمار با حذف موارد تکراری است) در نهایت 5 مورد روایت نهی از متعه و 5 روایت هم در ترغیب به متعه  و بیان ثواب آن داریم. روایات نهی از بین کتب اربعه، فقط در کتاب کافی آمده است و در این کتاب این 5 روایت نهی را با عنوان «انه یجب عن یکف عنها من کان مستغنیا» آورده است. یعنی واجب است از متعه دست بکشد کسی که از آن بی‌نیاز است. 

موسوی بیان کرد: در سه کتاب دیگر این روایات وجود ندارد و با اینکه روایات زیادی از کلینی آورده‌اند ولی اینها نیامده است. از طرفی در کتب اربعه، 5 روایت ترغیب کننده به متعه آمده است. دو روایت ثواب برای متعه ذکر کرده که فقط در کتاب الفقیه امده است و سه روایت ترغیب‌کننده نسبت به متعه است که دو روایت از این 3 روایت نیز فقط در الفقیه است.

ضعف اسناد روایات ثواب برای متعه زن و مرد

این پژوهشگر اضافه کرد: بررسی سندی این روایات را بنده براساس کتب مختلف رجالی و برخی نرم‌افزارها و مشورت با استادان انجام داده‌ام. در مورد ثواب، یک روایت برای مردان و یک روایت برای زنان داریم و سند هر دو هم ضعیف است. روایتی که ثواب را برای مردان گفته این است که از امام(ع) سؤال شده که آیا متعه ثواب دارد و امام فرمودند بله کسی که متعه کند خداوند همه گناهانش را در اثر نزدیکی می‌آمرزد و هر کلمه محبت‌آمیزی که به آن زن بگوید، برای او حسنه نوشته می‌شود و به ازای هر قطره آب غسل، خدا او را عفو می‌کند. 

موسوی بیان کرد: این روایت یک نکته دارد و آن اینکه این ثواب دو شرط دارد؛ اول اینکه برای رضایت خدا باشد و دیگری اینکه در مخالفت با فلانی یا من انکرها یعنی خلیفه دوم باشد. ذکر این شرط یعنی مخالفت با فلان از جمله نشانه‌هایی است که می‌تواند مؤید جعلی بودن روایت به نفع مذهب شیعه باشد. ضمن اینکه وقتی برای ازدواج دائم که اینقدر قداست دارد و نتیجه آن تولد فرزندان است، چنین ثواب‌هایی قید نشده، پس چگونه برای ازدواج موقت اینقدر ثواب ذکر شده است. 

وی ادامه داد: روایت دیگر ثواب را برای زنان ذکر کرده و آن اینکه در شب معراج به پیامبر(ص) گفته شد که زنان متعه شده از امت تو را می‌آ‌مرزم. شب معراج در سال سوم بعثت رخ داد و سوره نسا که آیه مرتبط با متعه در آن آمده است، مدنی است ولی در روایات مرتبط با متعه، چیزی درباره بیان این مسئله در شب معراج نداریم و اگر بود قطعاً ائمه بعدی در تقویت آن تلاش می‌کردند و سند روایت هم ضعیف است.

ضعف در سند روایت تکمیل ایمان با متعه

این پژوهشگر افزود: روایت دیگری داریم که ایمان مؤمن تکمیل نمی‌شود مگر با متعه؛ این روایت اصلا سند ندارد و موقوف است؛ از نظر معنایی هم روایات زیادی داریم که در مورد تکمیل ایمان سخن گفته و حتی 103 خصلت برای تکمیل ایمان آمده ولی در هیچکدام به متعه اشاره نشده است.

موسوی بیان کرد: روایت دیگر این است که نظر امام را درباره متعه پرسیدند و امام فرمودند من دوست ندارم مؤمن از دنیا برود و سنتی از سنن رسول الله را انجام نداده باشد. سند این روایت صحیح است ولی روایت اطلاقی دارد و آن اطلاق در سنت است بنابراین ممکن است درج در این روایت صورت گرفته باشد و سؤال از متعه در ابتدای روایتی عام درباره سنت‌های پیامبر درج شده باشد. ضمن اینکه روایتی از پیامبر(ص) در مورد سنن پیامبر(ص) داریم و متعه را جزء آن مطرح نکرده است و از ائمه(ع) هم روایتی سراغ نداریم که ایشان اهل متعه بوده و مردم را تشویق کرده‌اند البته چند مورد ازدواج دائم داشته‌اند ولی متعه نبوده است.

متعه، فرصتی برای افراد مجرد

موسوی اظهار کرد: در روایت دیگری داریم که فردی به امام صادق(ع) گفت من متعه کردم ولی از این عمل کراهت پیدا کردم و قسم خورده‌ام دیگر متعه نکنم، امام(ع) پاسخ دادند که باید سوگند خودت را بشکنی وگرنه معصیت کرده‌ای. سند این روایت صحیح است. البته در این روایت قید اینکه من نمی‌توانم ازدواج دائم بکنم هم آمده است و اگر این را کنار روایات دیگری که با وجود ازدواج دائم از موقت نهی کرده است بگذاریم، مکمل هستند و مؤید اینکه اگر ترغیب امام(ع) هم بوده با فردی است که فرصت ازدواج دائم ندارد.

این پژوهشگر اضافه کرد: در 5 روایت نهی، 2 مورد مرد متأهل و 3 مورد موالی و اصحاب امام را نهی شده‌اند؛ یک روایت با سند صحیح داریم که علی بن یقطین از امام(ع) در مورد متعه سؤال کرد و امام فرمود تو را با متعه چکار؟ خدا تو را بی‌نیاز کرده است. به نظر می‌رسد امام او را به خاطر تأهل نهی کرده ولی برخی گفته‌اند چون وزیر هارون بوده نهی کرده است ولی به نظر بنده به خاطر تأهل است نه وزارت او، زیرا بی نیازی از متعه با تأهل تناسب دارد نه با وزارت.

اختلاف شدید بین فقهای متقدم و متأخر

موسوی افزود: ما زاویه 180 درجه بین شروح علمای متقدم و متأخر در ذیل این روایت می‌بینیم و دو موضع کاملاً مختلف داشته‌اند؛ متقدمین عمدتاً فضا را به سمت تقیه می‌برند، ولی متأخرین معتقدند که متعه برای مرد متأهل نیست و تأکید دارند متعه راه اضطراری است و مستندات بنده از علمای متأخر بسیار زیاد است.

موسوی بیان کرد: در روایت دیگری از امام در مورد متعه پرسیدند و ایشان فرمودند برای کسی که ازدواج نکرده و فرصت آن را ندارد حلال و مباح است و یا مرد متأهلی که از همسرش دور باشد. این روایت متن صحیح و سند ضعیف دارد. در روایت دیگر هم موالی و اصحاب نهی شده‌اند؛ از جمله امام(ع) در روایت صحیحی خطاب به دو نفر از صحابه خود فرمودند: تا وقتی در مدینه نزد من رفت و آمد دارید من متعه را برای شما حرام می‌دانم زیرا کردار شما به نام ما ثبت خواهد شد. در مورد دیگر هم امام با لحن توبیخی فرمودند خجالت نمی‌کشید که شما را در مکان‌های ناشایست می‌بینند. 

وی افزود: امام(ع) از رفت و آمد اصحاب متأهل خود به مکان‌هایی که برای متعه بوده به شدت گلایه کرده‌اند و ایشان را نهی می‌کنند. ین روایت نیز از لحاظ متن و سند صحیح است امام در روایت دیگری فرمودند به متعه اصرار نکنید زیرا سبب می‌شود تا همسرانتان ما را لعن و نفرین کنند و موارد را از چشم ما ببینند. هر چند سند این روایت ضعیف است اما از لحاظ متنی دارای علل متنی نیست. البته فضای فرهنگی جامعه سبب شده تا علمای متأخر بر ازدواج دائم تأکید کرده و از متعه در ذیل این روایت نهی دارند. 

این پژوهشگر تصریح کرد: بنابراین از مجموع این 5 روایت نهی، سه روایت سند صحیح و از مجموع 5 روایت ناظر بر ترغیب، 2 روایت سند صحیح داشت. در نتیجه از لحاظ متنی و سندی اعتبار روایات ناظر بر نهی از متعه، بیشتر از روایاتی است که نسبت به متعه ترغیب می­‌کنند و یا در مقام بیان ثواب آن هستند.

وی تأکید کرد: کلام اخر اینکه برایند روایات متعه در کتب اربعه، علاوه بر تشریع و تبیین متعه، تعیین چارچوب جواز متعه از سوی امام معصوم(ع) است. در این راستا ایشان مردان متأهل و خواص و افراد سرشناس جامعه را از مبادرت به متعه برحذر می­‌دارند و معتقدند هر حلالی شأنیت انجام دادن ندارد.