رسالت خبرنگاران؛ از نزدیکی به منفعت عمومی تا دوری از دکه‌زدگی
عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیما یکی از اصطلاحاتی که در مورد خبرنگاران به کار می‌رود را «خبرنگار دروازه‌بان اول» برشمرد و گفت: وقتی خبرنگار وارد محیط می‌شود، براساس درک و چارچوب‌هایی که در ذهنش نهادینه شده است، به کسب و دریافت اطلاعات در محیط می‌پردازد؛ بنابراین، باید خود را به دانش‌های گوناگون مجهز کند و اطلاعات کافی را درباره پدیده‌های مورد نظر به دست آورد.
17 مردادماه مصادف با روز خبرنگار است. هفدهم مرداد 1377، محمود صارمی، خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران به همراه هشت نفر از اعضای کنسولگری ایران در مزار شریف افغانستان به دست گروهک تروریستی طالبان به شهادت رسیدند. به همین مناسبت، شورای فرهنگ عمومی هفدهم مردادماه را به عنوان «روز خبرنگار» نام‌گذاری کرد.
خبرنگار کسى است که با اتکا به ذوق و استعداد شخصی و پس از گذراندن دوره آموزشى و همچنين، با توجه به مسئوليت اجتماعى که اين حرفه برعهده او مى‌گذارد، وظيفه کسب، تهيه، جمع‌آورى و تنظيم اخبار و انتقال آنها را از طريق وسايل ارتباط جمعى (مطبوعات، راديو، تلويزيون و خبرگزاری) به مخاطبان عهده‌دار است.
بسیاری از اساتید روزنامه‌نگاری و خبر نظرات فراوانی را در رابطه با خبرنگار و حیطه فعالیت او بیان کرده‌اند. علی‌اکبر قاضی‌زاده، روزنامه‌نگار و استاد روزنامه‌نگاری، گفته است که روز خبرنگار باید بهانه‌ای باشد که ما روزنامه‌نگاران به خود بنگریم و شأن و جایگاهمان را در جامعه بازتعریف کنیم و بعد از جامعه توقع داشته باشیم که ما را به رسمیت بشناسند. به عقیده او، شأن و منزلت هر حرفه را اهل آن حرفه تعیین می‌کنند. بر این اساس هر خبرنگار یا روزنامه‌نگاری می‌تواند با مطالعه کردن و تجربه اندوختن در حیطه مطبوعات، خود را در معرض جریان‌های خبری قرار دهد و بر کیفیت کار خود بیفزاید.
همچنین، به گفته مرحوم حسین قندی، استاد خبر و روزنامه‌نگاری، مسئولان روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها باید با نگاه به فعالیت خبرنگاران، میزان رسیدگی به حقوق مادی و معنوی آنها را در نظر بگیرند. روش‌های کار خبری با گذشته متفاوت شده است و متأسفانه برخی خبرنگاران هنوز روش‌های کار خبرنگاری را به خوبی نمی‌دانند. این نکته مهم است که خبرنگار باید به مسائل خود رسیدگی کند و در نظر بگیرد که می‌تواند در کدام مطبوعه فعالیت کند و باید از توان خود استفاده کند تا کار علمی و دقیقی را ارائه دهد.
محمدمهدی فرقانی، از اساتید حرفه خبر و روزنامه‌نگاری، نیز معتقد است که اگر قرار است روزنامه‌نگار در مقابل آنچه منتشر می‌کند مسئول باشد، حقوق و مزایای او هم باید تأمین شود. همچنین، روزنامه‌نگار مسئول است که از توهین، افترا، تهمت، انتشار اخبار کذب، شایعه و مسائلی از این قبیل و تجاوز به حریم خصوصی افراد جلوگیری کند و مانع ایجاد این مسائل شود، زیرا پرهیز از آنها نشان‌دهنده اخلاق حرفه‌ای است. اگر خبرنگار پایه‌های اخلاق و مسئولیت‌های حرفه‌ای خبر را پیش بگیرد، حقوق مادی و معنوی او نیز تأمین می‌شود.
در ادامه ایکنا در گفت‌وگو با حسن خجسته، عضو هیئت علمی دانشکده صدا و سیما، به بررسی موضوع رسالت اجتماعی خبرنگاران پرداخته است. مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانیم.
ایکنا ـ رسالت اجتماعی و وظیفه ذاتی خبرنگاران چیست؟
خبرنگار واسطه بین عامه مردم با عمق و زوایای پنهان جامعه است تا بتواند مردم را با حقایق آشنا کند. خبرنگار باید از روی واقعیت‌ها پرده‌برداری و واقعیت را به حقیقت نزدیک کند؛ چراکه برخی وقایع ممکن است از حقایق دور باشند و این هنر خبرنگار است که بتواند این دو مقوله را تا حد ممکن به یکدیگر نزدیک کند.
واقعیت‌ها همواره در مقابل چشمان ما قرار دارد، اما ممکن است این واقعیات و ادراک انسان با حقیقت متفاوت باشند. بنابراین، کار خبرنگاری، حرفه‌ای بسیار شریف است؛ چراکه واسطه بین خلق جامعه و درک صحیح خبرنگار از جامعه است و این کار بسیار دشوار است؛ لذا خبرنگار باید به بسیاری از مهارت‌ها مجهز باشد تا بتواند این وظیفه را به درستی انجام دهد.
یکی از اصطلاحاتی که در مورد خبرنگاران به کار می‌رود این است که خبرنگار دروازه‌بان اول است؛ چراکه وقتی وارد محیط می‌شود، براساس درک و چارچوب‌هایی که در ذهنش نهادینه شده است، به کسب و دریافت اطلاعات در محیط می‌پردازد. البته ممکن است این مسئله باعث شود که خبرنگار نتواند تمامی جنبه‌های واقعیت یا حقیقت مورد انتظار را به دست آورد. بنابراین، باید خود را به دانش‌های گوناگون مجهز کند و اطلاعات کافی را درباره پدیده‌های مورد نظر به دست آورد. خبرنگار باید چارچوب مناسب و صحیحی را برای روایتگری پیدا کند.
آنچه ما از حاصل کار یک خبرنگار می‌بینیم، می‌شنویم و یا می‌خوانیم، روایتگری خبرنگار از یک پدیده است. سندی از سال 2001 وجود دارد که مربوط به برخی مراکز اندیشه‌ای آمریکایی است. در آن آمده است که در قرن جدید دو نوع جنگ رسانه‌ای یعنی جنگ روایت‌ها و جنگ ایده‌ها در جهان وجود دارد. در جنگ روایت‌ها هرکسی که بتواند روایت خود از پدیده‌ها را به داخل منازل مردم ببرد و در فکر آنها جای دهد، برنده اصلی خواهد بود.
خبرنگاران رسانه‌های غربی و غول‌های رسانه‌ای جهان در چارجوب‌های مختلف روایتگری هنرمند هستند و به گونه‌ای فعالیت می‌کنند که هر آنچه را می‌خواهند، در اختیار دیگر جوامع قرار می‌دهند و عامه مردم نیز حواسشان به درست و نادرست بودن روایت‌ها نیست. در مقابل، جریان خبری یا خبرنگارانی که هوشمند بوده و به اندازه کافی از دانش و اطلاعات برخوردار هستند در برابر این روایت‌ها ایستادگی کرده‌اند. برای مثال در قضایایی که در سوریه اتفاق افتاد، روایتگری رسانه‌های غربی این بود که مرم علیه دیکتاتوری قیام کردند، اما خبرنگاران ایرانی توانستند این روایت را بشکنند و نشان دهند که تهاجم بین‌المللی و سازمان‌یافته به سوریه برای موضوعی دیگر اتفاق افتاده است، اما دنیا اسیر موج روایت‌های نادرست غول‌های رسانه‌ای غرب بود.
اگر بخواهیم به روایت واقعی در خبرنگاری دست پیدا کنیم، باید اطلاعات کافی پیرامون قضایای مختلف داشته باشیم. البته در این زمینه با کار دشواری مواجه خواهیم بود. پس از حمله آمریکا به افغانستان، آمریکایی‌ها برای از بین بردن مقاومت مجاهدان افغان، اصطلاح جنگ‌سالاران افغانستان را به وجود آوردند و آن را به خورد رسانه‌ها دادند تا آنها نیز این روایت را به کار ببرند؛ در صورتی که موضوع چیز دیگری بود.
بنابراین، خبرنگاری شغلی بسیار سخت و پرمسئولیت است. اهالی رسانه و خبرنگاران جزء کسانی هستند که هم باید راه معمول مادی کار خود از جمله تلاش و کوشش، جمع‌آوری اطلاعات و ... را طی کنند و هم قدم در راه معنوی فعالیت خود بگذارند.
ایکنا ـ آیا حقوق خبرنگاران در ایران به رسمیت شناخته شده و زمینه برای فعالیت صحیح آنان وجود دارد؟
در تمام دنیا همواره دعوا و نزاعی مهم و طولانی بین رسانه‌ها و سیاستمداران وجود دارد که تمام شدنی نیست. در مباحث سیاست‌گذاری دیدگاه‌های فراوانی هست، یعنی برخی سیاست‌گذاری را عقلانی و برخی نیز اداری می‌دانند. همچنین، عده‌ای بیان می‌کنند که سیاست‌گذاری امری سیاسی است؛ چراکه گروه‌های نفوذ و لابی‌های مختلف سعی می‌کنند که سیاست‌ها را به نفع خود پیش ببرند. بنابراین، جنگ رسانه‌ها و صاحبان قدرت هیچ‌گاه تمام نمی‌شود. البته منظور از صاحبان قدرت فقط قدرت سیاسی نیست، بلکه ممکن است شامل قدرت‌های اقتصادی نیز شود. بسیاری از قدرت‌های اقتصادی سعی می‌کنند که رویدادهای مختلف به نفع آنها تنظیم شود. اینجاست که هنر سازمان‌های رسانه‌ای و گزارشگران معلوم می‌شود که چگونه می‌توانند در برابر تقابل‌ها وظیفه خود را به خوبی انجام دهند. لذا هر کسی نمی‌تواند گزارشگر خوبی باشد و یک رسانه را به خوبی اداره کند؛ چراکه ممکن است نتواند در برابر تقابل‌ها به خوبی ایفای نقش کند. برای مثال فردی در بازار نمی‌تواند به درستی به رقابت با دیگران بپردازد و محصولات خود را به خوبی عرضه کند. بنابراین، این نکات همیشه مورد توجه سازمان‌های رسانه‌ای و عناصر مربوط به آنها یعنی خبرنگاران و گزارشگران است.
ایکنا ـ چرا برخی خبرنگاران و روزنامه‌نگاران به سمت روزنامه‌نگاری دکه‌ای می‌روند؟
متأسفانه دکه‌زدگی مسئله‌ای جهانی است. در حوزه رسانه اصطلاح خبرنگاری یا رسانه زرد وجود دارد (خبرنگاری زرد به خبرها و خبرنگارانی اطلاق می‌شود که پایشان را از اصول حرفه‌ای و اخلاقی روزنامه‌نگاری بیرون گذاشته و در مورد موضوعاتی مانند رسوایی و تهمت‌های جنسی، دلالی تهمت و شبهه وارد کردن به دیگران یا دستاویز قرار دادن موضوعات احساسی برای سوءاستفاده از آنها اطلاق می‌شود) برخی رسانه‌ها و خبرنگاران از ابتدای فعالیت خود زرد هستند و برخی نیز پس از مدتی از آغاز فعالیتشان زرد میَ‌شوند؛ چراکه هر کسی نمی‌تواند فشارها و سختی‌ها را تحمل کند. لذا هر کسی خبرنگار نیست و برخی ذاتاً خبرنگار نیستند. برای مثال فردی که قدش یک متر و 40 سانتی‌متر است نمی‌تواند بسکتبال بازی کند، زیرا حداقل قد برای ورود به این رشته ورزشی یک متر و 80 سانتی‌متر است. به دلیل اینکه استعدادسنجی لازم برای مشاغل مختلف وجود ندارد، برخی خیلی ساده و بدون دغدغه وارد حوزه رسانه و نیز گزارشگر و خبرنگار شده‌اند. چنین افرادی نمی‌توانند در برابر فشارها و سختی‌ها مقاومت کنند. برخی از خبرنگاران نیز به مراکزی دعوت می‌شوند و به آنها هدایایی اعطا می‌شود که به لحاظ اخلاقی نباید آنها را دریافت کنند، زیرا شاید باعث شود که برخی خبرنگاران نتوانند گزارش واقعی خود از فعالیت این مراکز را به رشته تحریر درآورند.
این مسائل ملاحظات بسیار مهمی در اخلاق حرفه‌ای هستند. برخی به دلیل اینکه استعداد کافی ندارند، نمی‌توانند مسیر خود را تا پایان به خوبی طی کند. به یاد دارم زمانی برنامه نقد موسیقی در رادیو پخش و نیز موسیقی فیلم‌های اکران‌شده در سینماها نقد می‌شد و بسیاری از آهنگسازان بنام کشور در برنامه حاضر می‌شدند و به نقدها پاسخ می‌دادند. البته ممکن بود که نقدها باعث تأثیر در بازار کار آهنگسازان شود، اما باعث پاسخگویی آنان می‌شد. بنابراین، تنها قدرت‌های سیاسی نگران انعکاس فعالیت‌های خود نیستند، بلکه هر جا ظرفیت و قدرتی وجود داشته باشد، صاحبان آنها از بابت چگونگی انتقال اخبار و فعالیت‌هایشان نگران هستند.
ایکنا ـ طبق تعالیم دینی، همگان مأمور به گفتن حقیقت هستند، اما هر حقیقتی را در هر زمانی نباید گفت و باید بین سانسور و عدم بیان حقیقت در زمان مشخص استثنا قائل شد. وظیفه خبرنگاران در این زمینه چیست؟
اصطلاح مودریشن در شبکه‌های مجازی در رابطه با سانسور و حذف مطالب به کار برده می‌شود. مودریشن به معنای تعدیل است. حوزه خبرنگاری با دوراهی‌های حساس و مهمی مواجه است. برای مثال اگر زمانی واقعه‌ای رخ دهد و اعلام عمومی آن باعث سقوط بورس شود، دو دیدگاه رسانه‌ای وجود دارد که آیا خبرنگاران باید این رویداد مهم را به مردم اطلاع دهند یا خیر؟ رسانه‌ها و خبرنگاران باید مدنظر داشته باشند که چنانچه اعلام عمومی این‌گونه خبرها به منفعت ملی کمک می‌کند، باید آن را اعلام کنند.
به همین دلیل دولت‌ها، کشورها و سازمان‌های بزرگ باید منفعت عمومی خود را تعریف کنند. زمانی که تیم‌های ورزشی به مسابقات بین‌المللی اعزام می‌شوند، در هنگام بازی هیچ خبرنگار ورزشی از تیم انتقاد نمی‌کند؛ چراکه ممکن است روحیه تیم تضعیف شود، زیرا منفعت ملی ایجاب می‌کند که این حرف‌ها بیان نشود، مگر اینکه نیاز اساسی تیم در این مقطع احساس شود و این مسئله بلوغ رسانه‌ای است که تقریبا در ورزش رعایت می‌شود. پس خبرنگار باید یک‌تنه به اندازه چندین انسان دارای معلومات فعالیت کند.
البته جامعه رسانه‌ای ما قدر و ارزش این مسئله را به خوبی نمی‌داند و شاید خبرنگاران نیز متوجه نیستند که باید به اندازه انسان‌های بسیاری کسب دانش کنند، اما برخی خبرنگاران جهانی هستند، یعنی آن‌چنان کار خود را به خوبی فراگرفته‌اند که سخنانشان می‌تواند موجی را در جهان ایجاد کند. بنابراین، خبرنگاری فعالیتی سخت، پرمسئولیت و بسیار سرنوشت‌ساز است.
گفت‌وگو از فاطمه بختیاری
انتهای پیام
