ائمه جماعت؛ محور احیای جلسات قرآن در مساجد + فیلم

از صدر اسلام حلقه‌های برای تلاوت و تعلیم قرآن شکل گرفت و بر پایه شواهد تاریخی، برخی از صحابه پیامبر اکرم (ص) موظف شدند تا در بوم‌های مختلف به آموزش قرآن بپردازند. این شواهد بازتاب‌دهنده چنین درکی است که باید سابقه شکل‌گیری جلسات قرآن را به صدر اسلام رساند، جلساتی که در طول قرون متمادی هم ادامه یافته و امروزه هم در جای‌جای جهان اسلام توسط علاقه‌مندان برپا می‌شود.

در کشور ایران هم جلسات قرآن با رونق قابل‌توجهی برپا شده و اکنون هم اساتید بسیاری از طریق راه‌اندازی حلقه‌های تدریس قرآن، به تربیت قاریان و حافظان قرآن می‌پردازند. هر چند در سال‌های اخیر در این زمینه پیشرفت‌ها قابل‌قبولی به وجود آمده، اما به‌نظر می‌رسد باید به جلسات قرآن نگاهی تحلیلی و آسیب‌شناختی داشت تا هم نواقص جلسات برطرف شود و هم نقشه راهی برای آینده ترسیم شود. به منظور بررسی این مسئله، با محمدحسین سعیدیان، مدرس، قاری بین‌المللی و داور مسابقات قرآن به گفت‌وگو نشستیم. در ادامه بخش نخست این گفت‌وگو را می‌خوانید که محوری‌ترین بخش آن مربوط به اهمیت مساجد در تشکیل جلسات قرآن است.

ایکنا- در ابتدا و برای ورود به بحث قدری درباره تعریف یک جلسه قرآن و مؤلفه‌های آن توضیح دهید تا با پرسش‌های بعدی گفت‌وگو را پی بگیریم.

در خصوص قرآن و جلسات قرآن اعم از جلسات خانگی و جلساتی که در مساجد برگزار می‌شود، نکته قابل تأمل این است که نخستین امر الهی به پیامبر اکرم (ص)، خطاب «اِقرأ» یعنی خواندن است و تنها معجزه جاوید پیامبر اکرم(ص) نیز قرآن کریم است. پس قرآن معجزه رسول خدا (ص) است و امر الهی به ایشان نیز خواندن است. از این‌رو خواندن کتاب که معجزه الهی است سرلوحه همه فعالیت‌های فرهنگی محسوب می‌شود.

اما درباره جلسات قرآن باید بگویم که این جلسات با حضور جمعی از قرآن‌آموزان برگزار و موجب اشاعه فرهنگ قرآن کریم می‌شود و در اینجا باید به هدف بعثت پیامبر اکرم (ص) هم اشاره کنم که عبارت از خوب خواندن، خوب دانستن و خوب شدن است.

حال اگر می‌خواهیم هدف از بعثت را در جامعه دینی خودمان نهادینه کنیم، باید به این درس قرآن یعنی آموزه بعثت، توجه داشته باشیم. به بیان دقیق‌تر باید خوب خواندن، صحیح خواندن، زیبا خواندن، خوب دانستن و بهترین علم را فرا گرفتن، در جلسات قرآن وجود داشته باشد و در نهایت هم نوبت به این برسد که قلب و دل که حرم الهی است، به آیات قرآن نورانی شود. بر این اساس، برگزاری جلسات قرآن باید در راستای هدف از بعثت پیامبر اکرم (ص) باشد.

ایکنا- آیا خود پیامبر اکرم (ص) هم جلسه قرآن داشتند؟

بله، بر پایه برخی روایات، پیامبر اکرم (ص) می‌نشستند و برخی از اصحاب را دعوت می‌کردند تا قرآن بخوانند و حضرت هم بشنوند. رسول خدا(ص) می‌فرمودند در شنیدن قرآن تأثیر بیشتری وجود دارد و وقتی که به پیامبر اکرم(ص) اشاره می‌شد که قلب شما مهبط وحی است و ما چطور برای شما بخوانیم، ایشان چنین بیانی را مطرح می‌فرمودند. از این‌رو حضور، تشکیل، خواندن و استماع قرآن در فرهنگ دینی ما مسلمانان موضوعیت دارد.

ایکنا- یکی از مسائل مهم، مکان برگزاری جلسات قرآن است. این جلسات باید در چه مکان‌هایی برگزار شوند تا اثرگذاری بیشتری داشته باشند؟

در پاسخ به این پرسش باید به سخنان رهبر انقلاب اسلامی اشاره کنم که در طلیعه ماه مبارک رمضان سال جاری و در دیدار با جامعه قرآنی ایراد فرمودند. توصیه ایشان این بود که جلسات قرآن را با ایجاد پایگاه‌های قرآنی در مساجد احیا کنید تا هر محله و منطقه‌ای دارای جلساتی شود یا اینکه آن جلسات مورد حمایت قرار گیرد تا این مهم تحقق پیدا کند؛ یعنی جوانان، نوجوانان و اقشار مختلف برای آموختن قرآن و انس با قرآن در این جلسات شرکت کنند و در میان جلسات هر منطقه، مسابقاتی هم برگزار شود تا موجی به وجود آید و در نتیجه جمع زیادی از اقشار مختلف مردم، مخصوصاً جوانان و نوجوانان به سمت قرآن سوق پیدا کنند.

از این‌رو مسجد دارای محوریت است و این مهم، در روایات معصومین هم به صورت وسیعی بازتاب یافته و توصیه‌های رهبر انقلاب اسلامی در این باره هم در همین راستا صورت‌بندی می‌شود. در اینجا به روایاتی از پیامبر اکرم(ص) اشاره می‌کنم؛ در روایت نخست آمده است: «إِنَّمَا نُصِبَتِ اَلْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآنِ»(1)؛ یعنی مساجد برای قرآن بنا شده‌اند. مسجد خانه خدا است و در روی زمین، خانه‌های خدا محل اجتماع انسان‌هایی است که می‌خواهند به مهمانی و زیارت خدا بروند و در این دید و بازدید و گفت‌وگو، کلامشان ذکر است. از طرفی بالاترین ذکر هم قرآن کریم است. پس خدا در هنگامه تلاوت قرآن در حال صحبت کردن با ما است، حال چه پایگاه و جایگاهی مهم‌تر از مساجد داریم؟

پیامبر اکرم (ص) در روایت دیگری فرمودند: «مَنْ أَحَبَّ اَلْقُرْآنَ فَلْيُحِبَّ اَلْمَسَاجِدَ»(2)؛ یعنی کسی که قرآن را دوست دارد، پس باید مساجد را هم دوست بدارد. از این‌رو، این موضوع یعنی احیای فرهنگ قرآن بسیار بااهمیت است و این مسئله، به‌مثابه آموزه شب قدر ما محسوب می‌شود؛ به این معنا که وقتی در شب قدر قرآن را بر سر می‌گذاریم و می‌گوییم: «اَللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا اَلْقُرْآنِ»(3)، از خدا تقاضا می‌کنیم و قرآن را مورد قسم قرار می‌دهیم که خدا به ما لطف کند و همینطور که قرآن را به سَر می‌گیریم، باید در طول سال هم با قرآن زندگی کنیم و قرآن در اولویت زندگی ما باشد و در مساجد بتوانیم در حلقه‌های قرآن بیاییم و ببینیم خدا برای ما چه تحفه‌هایی را آماده کرده و از محضر قرآن استفاده کنیم.

در روایت دیگری که مشتمل بر وصیت پیامبر اکرم(ص) به ابوذر است، چنین وارد شده: «يَا أَبَاذَرٍّ إِنَّ اَللَّهَ يُعْطِيكَ مَا دُمْتَ جَالِساً فِی اَلْمَسْجِدِ بِكُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِيهِ دَرَجَةً فِی اَلْجَنَّةِ وَ تُصَلِّی عَلَيْكَ اَلْمَلاَئِكَةُ وَ يُكْتَبُ لَكَ بِكُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِيهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ يُمْحَى عَنْكَ عَشْرُ سَيِّئَاتٍ ...»(4)؛ یعنی اجر خدا برای کسی که مسجد پایگاه او است و در خانه خدا می‌نشیند این است که دائماً به هر نفسی که می‌کشد به او یک درجه در بهشت عطا می‌کند و فرشتگان برای او درود می‌فرستند و در نامه اعمال این فرد 10 حسنه نوشته می‌شود و 10 گناه هم از گناهان او محو می‌شود. بنابراین باید بیاییم و مسجد را محور حرکت قرآنی و حلقه‌های قرآنی قرار دهیم.

ایکنا- همواره تلاوت قرآن با صوت زیبا و توجه به ابعاد فنی و هنری مورد توجه ما و جلسات ما است. آیا می‌توان برای این نحو از خواندن، مستندات قرآنی و روایی ارائه کرد؟

یکی از دستورات قرآن و اهل بیت(ع) این است که می‌فرمایند وقتی می‌خواهید قرآن بخوانید قرآن را به صورت ترتیل بخوانید. ترتیل در معنای کلی‌اش به معنای آداب تلاوت است. این آداب در بیان فصیح الفاظ قرآن است. بخشی از این آداب عبارت از زیبا تلاوت کردن در قالب قواعد و رعایت احکام قرائت است. بخشی از این هم مربوط به استفاده از صدای زیبا و زینت بخشیدن به صدا در هنگام تلاوت قرآن است. این موارد در روایات ما بازتاب یافته است.

از طرفی خداوند در قرآن می‌فرماید: «يَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»(5)؛ یعنی وقتی می‌خواهید به مسجد بروید، زینت خودتان را برگیرید؛ به این معنا که با زینت و نهایت زیبایی به محضر حضرت حق بار یابید. از جمله این زینت‌ها صدای خوش است و یکی دیگر از این زینت‌ها می‌تواند تلاوت قرآن به صورت هنری باشد.

در کتاب‌های فقهی یا روایی این توضیح را نداریم اما قالب آیه کلی است و ما می‌توانیم، روایت: «زَيِّنُوا اَلْقُرْآنَ بِأَصْوَاتِكُمْ فَإِنَّ اَلصَّوْتَ اَلْحَسَنَ يَزِيدُ اَلْقُرْآنَ حُسْناً»(6) را هم یکی از مصادیق آیه: «يَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ ...»، قرار دهیم؛ یعنی با صدای خوش و زیبا و جذاب قرآن را بخوانیم تا مخاطب به سمت قرآن جذب شود که یکی از آداب حضور در خانه خدا همین است.

ایکنا- مسئله دیگر در ادامه بحث مربوط به اهمیت شکل‌گیری جلسات قرآن در مساجد، نحوه تحقق این مسئله است. یعنی مساجد چگونه می‌توانند در بحث توسعه فرهنگ قرآنی نقش‌آفرینی داشته باشند؟

مساجد در قالب چند مؤلفه می‌توانند رونق بگیرند. مهم‌ترین مؤلفه در این زمینه، امام جماعت است؛ یعنی محور احیای یک مسجد، امام جماعت است و سپس نوبت به هیئت امنا، خادم مسجد و مأمومین می‌رسد. اگر ائمه مساجد به کارکرد تلاوت قرآن به معنای اعم آن که عبارت از صحیح خواندن قرآن است و به معنای اخص آن که هنر تلاوت قرآن است توجه داشته باشند و از طرفی به حفظ قرآن و بیان مفاهیم قرآن در قالب احیای جلسات قران اهتمام بورزند، به اعتقاد من آیات قرآن کریم، فرمایشات معصومین(ع) و منویات رهبر انقلاب اسلامی به ظهور خواهد رسید.

اما اگر امام جماعت بگوید هر کسی در گوشه‌ای از مسجد قرآن بخواند و دلیلی ندارد که حلقه‌های قرآن را تشکیل بدهیم و در مساجد ساعت‌ها افراد را دعوت کنیم که در مسجد بنشینند و قرآن را تلاوت کنند و برخی‌ها هم قرآن را حفظ کنند، در این صورت تحول مثبتی هم به وجود نخواهد آمد. اگر بتوانیم بحث ترویج قرآن را در میان ائمه جماعات نهادینه کنیم و یک بحث علمی و اقناعی داشته باشیم و این عزیزان به این نکته واقف شوند که تشکیل جلسات در مساجد اولویت دارد، فکر می‌کنم تحول قابل توجهی به وجود خواهد آمد.

در صورتی که امام جماعت اهتمام لازم را به تشکیل جلسات قرآن داشته باشد، جوانان هم به صورت خودجوش و فعال در این جلسات مشارکت می‌کنند. اما هر کجا که این نقیصه وجود داشته باشد، اگر هم جلسه قرآنی دایر باشد، کم‌رونق خواهد شد یا اینکه به سمت تعطیلی کشیده می‌شود. بنابراین نخستین مؤلفه‌ای که می‌تواند موجب رونق مسجد شود و مسجد را قرآن‌محور قرار بدهد، نقش ائمه جماعات است؛ یعنی اولویت اول این مسجد، اقامه تلاوت قرآن در کنار اقامه نماز خواهد شد. همچنان که در روایت فرمود: مساجد برای تلاوت قرآن است می‌توان گفت تشکیل جلسات در مساجد مصداق کامل ذکر الله است.

ایکنا- در باره هدف بعثت پیامبر اکرم (ص) و نسبت آن با جلسات قرآن توضیحاتی را ارائه فرمودید که جلسات قرآن هم در همان راستا قرار می‌گیرند. در حال حاضر و در کشور ما تا چه میزان ما به آن هدف نزدیک هستیم و چه نسبت منطقی میان جلسات قرآن ما با نقطه ایده‌آل که شما ترسیم کردید وجود دارد؟

نگاه ما باید به قله باشد تا در مسیر قله حرکت کنیم. البته اگر بخواهیم در دامنه این قله با شرایطی که اکنون در مساجد وجود دارد حرکت کنیم، موانع متعددی پیش روی ما وجود دارد، اما اگر به این سمت حرکت کنیم و همانطور که در صدر اسلام قاریان دارای چند وجهه بودند ما هم چنین قاریانی داشته باشیم، شاهد تحولات عمیقی خواهیم بود.

قاریان صدر اسلام نه‌تنها قرآن را تلاوت می‌کردند، بلکه چهره مشترک میان قاری، مفسر و محدث و مقری را باهم داشتند؛ یعنی کسی که رئیس مکتب کوفه، بصره یا مدینه می‌شد و از طرف پیامبر اکرم(ص) برای تشکیل جلسه قرآن مأمور می‌شد، دارای تمام این خصوصیات بود. وقتی کسی در آن جلسه شرکت می‌کرد، هرکسی با هر انگیزه و توانی از آن جلسه بهره‌های بسیاری می‌برد و همین مسئله انگیزه‌ای برای حضور حداکثری در جلسات قرآن بود.

از این‌رو اگر بتوانیم آموزش را به معنای اعم کلمه داشته باشیم و برای مخاطب عام، آموزش عمومی و برای مخاطب خاص هم آموزش تخصصی داشته باشیم و در این جلسات مباحث مربوط به خوب خواندن قرآن، صحت تلاوت، زینت تلاوت، حفظ آیات و معارف قرآن مورد توجه قرار بگیرد، شاهد تحولات چشم‌گیری خواهیم بود و چه‌بسا، اینکه رهبر انقلاب اسلامی برای جلسات قرآن مساجد از تعبیر پایگاه قرآنی استفاده می‌کنند نیز به همین دلیل باشد.

به این معنا که جایگاهی تعریف شود که در همه حوزه‌های قرآن بتوانیم در قالب یک مسجد فعال و پویا، نیاز جامعه هدف را تأمین کنیم. اگر قرآن محور قرار بگیرد و به این مؤلفه‌ها هم توجه داشته باشیم می‌توانیم به مرور این خلأ فکری، ایدئولوژیک و سبک زندگی که امروز در عصر تکنولوژی با آن روبه‌رو هستیم، کامل کنیم.

ایکنا- براساس توضیحات شما، درباره جلسات قرآن، با یک مفهوم جامع و کلان مواجه هستیم که می‌شود پایگاه قرآن و رهبر انقلاب اسلامی هم آن را مطالبه می‌کنند، اما به نظر می‌رسد که در کشور ما فقط بخش کوچکی از این کلان‌پروژه مورد توجه قرار گرفته است؛ یعنی مسئله را در هنر تلاوت قرآن منحصر کرده‌ایم.

بله، این نکته‌ای که شما می‌گویید، هم یک آسیب است و هم یک مزیت. اگر روند فعلی خودمان را در راستای فرهنگ قرآن در جهان اسلام در نظر بگیریم، نوعاً محافل و مجالس بین‌المللی در سایر کشورها در قالب همان نگاه تخصصی است و در حوزه‌های حفظ و قرائت شاهد چنین فرایندی هستیم. اما چون ما فارس‌زبان هستیم و از طرفی هم فهم کافی و کاملی از آیات قرآن نداریم، حال اگر بخواهیم فرهنگ‌سازی کنیم باید مانند کانون‌های زبان خارجی در ایران عمل کنیم و باید کانون قرآن را در این مستوی و در این نصاب ببینیم تا بتوانیم نونهال و نوجوان و جوان را به سمت قرآن سوق دهیم.

قرآن آمده که ما را ابدی کند و می‌خواهد زبان ما را با زبان اهل بهشت پیوند بزند و می‌خواهد ما را برای همیشه زنده بدارد و در این زمینه هم در قرآن آمده است:«وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِينٌ * لِيُنْذِرَ مَنْ كَانَ حَيًّا وَيَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَافِرِينَ»(7).

اگر بخواهیم به جامعه حیات دهیم باید به سمت قرآن برویم؛ چراکه قرآن معجزه است و اگر می‌خواهیم معجزه کنیم باید به قرآن پناه ببریم. اگر فرزند ما در اوضاع رسانه‌ای امروز و در فضای مجازی دارد غرق می‌شود، نجات این فرزند از این شرایط فقط نیاز به یک معجزه دارد و قرآن است که به منزله معجزه ابدی محسوب می‌شود. بر این اساس، اگر بتوانیم قرآن را در فراز و فرودهای زندگی بشر امروز وارد کنیم و رونق بدهیم و در کام مردم شیرین کنیم، می‌توانیم به اهدافمان نائل شویم.

با توجه به نقایصی که در آموزش و پرورش که پایگاه مهم آموزش فرزندان ما است وجود دارد، اگر بخواهیم کار کارستانی انجام دهیم که بچه‌هایمان به سمت قرآن سوق پیدا کنند باید پایگاه مساجد را احیا کنیم تا کار به صورت مردمی پیش رود و نه به صورت دستوری و حکومتی. تجربیات این چند ساله هم همین را نشان می‌دهد و بر اساس همین تحلیل‌ها و تجربیات است که باید بگویم پیشنهاد رهبر انقلاب اسلامی بسیار پیشنهاد دقیق و گره‌گشایی است و باید مساجد احیا شوند و مجدداً تأکید میکنم که شکل‌گیری این جلسات در مساجد هم به نگاه روحانیت برمی‌گردد.

ادامه دارد ...

پی‌نوشت‌ها:

1. وسائل الشیعة ج ۵، ص ۲۱۸
2. مستدرك الوسائل ج ۳ ص ۳۵۵
3. إقبال الأعمال ج ۱ ص ۱۸۷
4. وسائل الشیعة ج ۴ ص ۱۱۷
5. الاعراف: 31
6. وسائل الشیعة ج ۶ ص ۲۱۲
7. یس: 70-69

گفت‌وگو از مرتضی اوحدی