حجتالاسلام علیرضا قبادی، جامعهشناس و کارشناس دینی به مناسبت ایام فاطمیه، در سلسله نوشتاری که در اختیار ایکنا قرار داده است به تحلیل گفتمان خطبه فدکیه حضرت فاطمه(س) پرداخته است.
علیرضا قبادی در اولین قسمت از این مجموعه به موضوع «تقسیم قلمروها در خطبه فدکیه حضرت فاطمه الزهرا(س)» پرداخت که مشروح آن را در ادامه میخوانید:
«تاریخ و تقویم، شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) را سیزدهم جمادی الاولی(هشتم دی) یا سوم جمادی الثانی(28 دی) ثبت کرده است. به مرور فاصله میان این دو تاریخ که حدود ۲۵ روز است ایام فاطمیه نامگذاری شد. خارج از اینکه کدام تاریخ، بیشتر قابل اتکاست و صرف نظر از اینکه مراسم حداکثر در همان دو روز یا در همه این ایام برگزار شود و هر کدام چه کارکردهایی دارند؛ این نوشتار به کند و کاو علمی سخنرانی مهم سیاسی، فرهنگی حضرت فاطمه زهرا(س) مشهور به خطبه فدکیه میپردازد.
شهرت این خطبه به فدکیه سبب ایجاد این تصور نادرست شده است که گویا حضرت فاطمه درباره فدک(قطعه زمین) سخن گفته است، در حالی که سخنرانی آن حضرت(س) درباره نابترین اندیشهها و معارف دینی و موضوعات مختلف اعتقادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه و مشحون از استناد به آیات قرآن کریم با فصاحت و بلاغت کمنظیر است. حتی آنجا که به طور غیر مستقیم درباره فدک سخن گفته است، به اصلاح تفسیر و برداشت نادرست از آیات «ارث» در قرآن کریم پرداخته است که خود الگویی برای فهم و تفسیر درست آیات قرآن کریم است. از این رو خطبه یا سخنرانی حضرت فاطمه(س) سندی پر افتخار و کمنظیر و یادگاری ماندگار از پاره تن رسول خدا(ص) برای فهم وقایع و حوادث حیات پیامبر(ص) و پس از آن است. تحلیل و تبیین موضوعات و مسائل پرداخته شده در خطبه، گرهگشا در مهمترین مسائل و موضوعاتی است که مایه اختلاف میان مسلمانان بعد ارتحال پیامبر گرامی اسلام(ص) شده است.
درباره این خطبه، کتابها و مقالات متعددی نگاشته شد. این خطبه موضوع گفتگوها و سخنرانیهای فراوانی قرار گرفت، اما درباره آنچه این نوشتار بنا دارد به تحلیل آن بپردازد، کار چندانی تاکنون انجام نشده است. این نوشتار قصد دارد با روش تحلیل گفتمان به تبیین و تحلیل سخنان فاطمه زهرا(س) بپردازد. حاصل کند و کاو علمی و روشمند در خطبه حضرت فاطمه(س) میتواند پایانبخش بسیاری از کشمکشها و منازعات بیاساس باشد. فهم دقیق این خطبه میتواند، بسیاری از نکات مبهم و تاریک تاریخ اسلام را بر طرف کند و بسیاری از حقایق دیگر را نیز روشنتر کند. افزون بر آنکه آغاز خطبه شامل معارف و اندیشههای اعتقادی ناب است که در کمتر مأخذ دینی به این بلاغت و فصاحت آمده است.
در این نوشتار، ابتدا قلمروهای کلامی یا به بیانی سادهتر موضوعاتی که حضرت زهرا(س) بدان اشاره فرمودند، بیان و سپس به فراخور موضوع، پرسشهای زیر مطرح و پاسخ داده میشود. پرسشها در این تحلیل عبارتند از: حضرت فاطمه(س) به چه هویتهایی اشاره کرده است؟ چه نکاتی را دختر پیامبر(ص) برجسته و با اهمیت کرده است؟ صدیقه طاهره(س) خیر و شر یا خوب و بد را چگونه مرزبندی کرده است؟ حضرت زهرا(س) به چه کنشها و اعمالی توصیه کرده است. پاره تن رسول خدا(ص)، چه زبان و گفتار معرفتی برای بیان مقصود خود انتخاب کرده است؟
پاسخ و تحلیل پرسشهای مزبور ابهامات زیادی را برطرف میکند. قلمروها و موضوعاتی که حضرت فاطمه(س) درباره آن سخن گفته، بسیار متنوع است. برای فهم آسانتر موضوعات، خطبه در قالبی با ترتیب قلمروها روایت میشود.
حمد
خطبه، با نام خدا و حمد الهی آغاز سپس درباره جایگاه شکر و کارکردهای آن سخن گفته شد.
شهادت به یگانگی خداوند
پس از آن به وحدانیت خداوند، فلسفه خلقت، نظام عقاب و ثواب پرداخته است.
شهادت به رسالت محمد(ص)
شهادت به رسالت پیامبر رحمت، توجه پروردگار به مقام و جایگاه معنوی پیامبر(ص) و نقش او در هدایت جامعه و در نهایت نحوه ملاقات رسول خدا با پروردگار از دیگر موضوعات سخنرانی حضرت فاطمه (س) است.
قرآن
جایگاه و نقش قرآن کریم در جامعه و نیاز مردم به قرآن از دیگر قلمروهای خطبه است. در همین قلمرو حضرت فاطمه(س) به شرائع(آیین) قرآنی و کارکردهای آن نیز پرداخته است.
فرآیند شکلگیری اسلام و نقش اهل بیت(ع) در تثبت و استحکام آن
شیوه دعوت پیامبر(ص)، وضعیت مردم قبل از بعثت، دگرگونیهای که پیامبر(ص) در جامعه ایجاد کرد و نقش فداکارانه امام علی(ع) در تثبیت و تقویت اسلام و آسودگی و دور بودن برخی از اصحاب در سختیها و درگیریهایی که پیامبر(ص) با آن دست و پنجه نرم میکرد، همچنین ظهور و بروز دسیسهها و نفاق برخی صحابی پس از ارتحال پیامبر(ص) از مهمترین قلمروهای این سخنرانی است.
ارث
یکی از مهمترین موضوعات خطبه ارث و تحلیلی است که حضرت فاطمه(س) از استنباط اشتباه خلیفه اول از آیات ارث ارائه میکند و معتقد است چنین تفسیری از ارث متضمن بازگشت به عصر جاهلی و تخطی از دستور و احکام قرآن است.
اتمام حجت با گروه «انصار»
اعتراض به سکوت، سهلانگاری و بیتحرکی «انصار» نسبت به تغییر ارزشها و باورها، یکی دیگر از قلمروهای سخنرانی اوست.
پاسخ خلیفه اول
حین سخنرانی حضرت فاطمه(س)، خلیفه اول به حضرت فاطمه(س) پاسخ میدهد و درباره استنباط عدم تعلق ارث(فدک) به حضرت فاطمه به سخنی از رسول خدا(ص) استناد میکند و میگوید بر اساس سخن پیامبر اسلام(ص) به فرزندان انبیا، پول، خانه و مزرعه ارث نمیرسد، فقط کتاب، حکمت، علم و نبوت ارث میرسد. وسائل زندگی(پول، خانه و مزرعه) متعلق به «ولی امر»(خلیفه) بعد از پیامبر (ص) است.
ادامه خطبه و پاسخ حضرت فاطمه (س)
حضرت فاطمه(س) چنین قولی از پیامبر(ص) را متضمن مخالفت پیامبر(ص) با قرآن و احکام آن میداند.
پاسخ مجدد ابوبکر
سپس خلیفه اول سخنان حضرت زهرا(س) را تأیید میکند و این بار به نظر و اجماع مسلمانان در این تصمیم(محرومیت از ارث) استناد میکند.
سخن پایانی
در پایان حضرت فاطمه(س) به مردم خطاب میکند و میفرمایند: چرا در قرآن تدبر نمیکنید و به نتایج و خسرانی که روی گردانی از قران دامنگیر تان میشود، توجه ندارید.
سخنان دردمندانه خطاب به قبر پیامبر(ص)
سپس در حالی که متوجه قبر پدر بزرگوارش بود، اشعاری دردمندانه سروده است که ترجمه دو بیت آن چنین است؛ مردانى چند از امت تو همین که رفتى، و پرده خاک میان ما و تو حائل شد، اسرار سینهها را آشکار کردند. بعد از تو مردانى دیگر از ما روى برگردانده و خفیف مان نمودند و میراثمان به غارت رفت.
بازگشت به خانه
هرچند خطبه با سخنان دردمندانه حضرت فاطمه(س) با قبر پیامبر اسلام(ص) به پایان میرسد، حسن ختام این خطبه پس از باز گشت به خانه و گفتوگوی ظاهرا انتقادیش با امام علی(ع) و پاسخ قانع کننده امام علی(ع) به حضرت فاطمه(س) است.
در نوشتارهای بعد به تحلیل هر یک از قلمروهای مزبور پرداخته میشود.»
انتهای پیام