مناجات شعبانیه؛ دستورالعمل سیر کمالی انسان + فیلم

آیت‌الله محمدباقر تحریری، استاد برجسته اخلاق و تولیت مدرسه علمیه مروی، در گفت‌وگو با ایکنا، به ارائه دورنمایی از مناجات شعبانیه پرداخت و بیان کرد: ماه شعبان ماهی است که رحمت الهی شعبه‌شعبه می‌شود و از اسمش ظاهر است. هر کار خوبی شعبه‌ای از رحمت الهی است که در دین به ما دستور دادند و اهل بیت(ع) و نبی اکرم(ص) در مرحله اول، خودشان آن کار خیر را در حد اعلی انجام دادند و بعد به ما سفارش کردند. یکی از کارهای بسیار خوب در همه اوقات، دعا خواندن و مناجات کردن با خداست و این کمال انسان مؤمن است که از عنایت‌های خدا قدرشناسی کند. پس از اینکه مؤمن شدیم و فهمیدیم هرچه هست از جانب خداست، این معنا را پس از توجه اولیه اظهار می‌کنیم و اظهار این مسئله با دعا نمایان می‌شود. گاهی هم با مناجات این اتفاق می‌افتد که مناجات قدری نسبت به دعا لطیف‌تر است. مناجات به معنای درد دل کردن و دعا به معنای خواندن است، اما مناجات یک خواندن خاصی است و از این حیث در ماه شعبان، ائمه(ع) مناجات بسیار عمیقی دارند.

وی تصریح کرد: امام علی(ع) این مناجات را می‌خواندند و همه ائمه(ع) تبعیت می‌کردند و در کمتر مناجات و دعایی داریم که ائمه(ع) نیز آن را خوانده باشند. البته از زبان نورانی ائمه(ع) ادعیه مختلفی داریم و این یکی از مزایای مکتب اهل بیت(ع) و مذهب شیعه است که معارف گوناگونی از زبان ائمه(ع) در هر زمانی به اقتضای آن زمان صادر شده است. علاوه بر دعای کمیل و سایر دعاهایی که از حضرت علی(ع) نقل شده، دیگر ائمه(ع) نیز دعاهایی دارند و در کتب مفصل ما، مانند بحارالانوار نقل شده و برخی از اینها در مفاتیح هست. از این حیث مناجات شعبانیه از فضیلت بالایی برخوردار است و اگر کسی بخواهد معارف فرازهای آن را توضیح دهد، نیاز به ساعت‌ها دارد و در این دقایق محدود، دورنمایی از این مناجات را تبیین می‌کنیم.

اظهار فقر و نیاز؛ محتوای بخش ابتدایی مناجات شعبانیه

تحریری بیان کرد: تا زمانی که انسان برداشت مناسبی از متن نداشته باشد، نمی‌تواند با آن انس بگیرد و بنده نیز برداشت کلی خود از این مناجات را بیان می‌کنم. این مناجات دو گویش کلی دارد؛ گویش و محتوای اولیه‌اش اظهار بیچارگی و درماندگی به درگاه خداوند است. قسمت‌های اولیه مناجات شعبانیه این محتواها را به زبان‌های مختلف بیان می‌کند. ما موجود فقیر و نیازمندی هستیم. انسان وقتی به فقر و نیازمندی‌اش در شئون گوناگون توجه کند، باید بداند که به کجا وصل شود. مؤمن راحت است، چون می‌داند که به غنی مطلق وصل است و او با رحمتش ما را آفرید.

وی افزود: در سوره «الرحمن» می‌خوانیم: «الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ»، رحمان صفت عام رحمانیت خداست که همه موجودات را شامل می‌شود، اما به صورت خاص انسان را مطرح می‌کند که بگوید انسان گل سرسبد مخلوقات خداست. سپس فرمود که بیان را به او تعلیم داد و این گفت‌وگو حکایت از فهم، درک و تعقل دارد. لذا انسان از درک خاصی برخوردار است که خدا خواسته با بیان اظهار شود.

این استاد اخلاق تصریح کرد: بالاترین درک انسان از خود خداست تا رابطه وجودی خود را با او درک کنیم. نحوه‌های ارتباط با خدا را باید بفهمیم که در ادعیه آمده؛ یعنی هم درک از خدا و هم اقسام ارتباط و نیازمندی‌ به خدای متعال ذکر شده است لذا خدای متعال در آیات آخر سوره فرقان می‌فرماید که ای پیامبر(ص) به اینها بگو اگر شما پروردگار من را نخوانید، خدا به شما اعتنایی نمی‌کند. خدا به ما نیاز ندارد و این سخن بیانگر این است که اگر می‌خواهید در درگاه الهی جایگاهی پیدا کنید، باید فهم خود را به کار اندازید که ما چه چیزی هستیم، از کجا آمده‌ایم، به کجا می‌رویم، چه راهی برای ما ترسیم شده و چه راهبرانی از جانب خالق ما فرستاده شده است.

تحریری بیان کرد: در اوایل مناجات شعبانیه از خدا تقاضا می‌کنیم که صدا و ندا و دعای ما را بشنود. تعبیرات بسیار لطیفی است که به خدا می‌گوییم: «أَقْبِلْ عَلَی إِذَا نَاجَیتُك فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیك وَ وَقَفْتُ بَینَ یدَیك مُسْتَكینا لَك مُتَضَرِّعا إِلَیك رَاجِیا لِمَا لَدَیك»، مانند یک محبی که با معشوقش در خلوت نشسته و می‌گوید که من به تو دل دادم و تو نیز به من نگاه کن. آن وقت بیان می‌کند که من از همه چیز بریده‌ام و در پیشگاه تو آمده‌ام؛ «مُسْتَكینا لَك مُتَضَرِّعا إِلَیك رَاجِیا لِمَا لَدَیك».

وی افزود: واقعاً ما درمانده هستیم و اگر خدا ما را تأمین نکند، چه کسی می‌تواند ما را تأمین کند؟ اینها هشدارهایی است که عقل بفهمد. مناجات شعبانیه دلدادگی است. سپس می‌گوییم: «إِلَهِی إِنْ حَرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یرْزُقُنِی وَ إِنْ خَذَلْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی ینْصُرُنِی»، یعنی خدایا اگر تو مرا محروم کنی، چه کسی می‌تواند به من رزق دهد. خدایا من در روز قیامت فقط با تو ارتباط دارم و همه ارتباطات از بین می‌رود. اگر در قیامت تو دستگیر من نباشی چه کنم؟ پس در فرازهای ابتدایی مناجات شعبانیه این حالتهای انسان بیان شده است.

مناجات شعبانیه؛ دستورالعمل سیر کمالی انسان

تحریری به نیمه دوم این مناجات اشاره و بیان کرد: در نیمه دوم، حالت‌های خوبی که در رسیدن به کمال و ترقی برای انسان لازم است ذکر شده و فرازهای نیمه دوم به‌ بعد این‌طور است: «إِلَهِی انْظُرْ إِلَی نَظَرَ مَنْ نَادَیتَهُ فَأَجَابَك وَ اسْتَعْمَلْتَهُ بِمَعُونَتِك فَأَطَاعَك»، یعنی خدایا، به من نگاه کن و لطف کن، نظر کسی که تو را خوانده و تو نیز او را اجابت کرده‌ای. من می‌خواهم در خدمت تو باشم. باید توجه کنیم که محتوای دعاها این است که فقط به ضعف توجه نمی‌‌کند، بلکه به جنبه‌های قدرتی که خدا در ما قرار داده نیز توجه می‌شود که باید از آن‌ها نیز استفاده کنیم، زیرا ما را به قوی مطلق متصل می‌کند و اطاعت، انسان را به درجات عالی می‌رساند. فرمود: «یا قَرِیبا لایبْعُدُ عَنِ الْمُغْتَرِّ بِهِ»، ای کسی که تو نزدیک هستی و از هیچ کس دور نیستی و به آن هم که از تو دور شده و کنار رفته نیز نزدیک هستی. سپس تقاضاها را شروع می‌کند: «إِلَهِی هَبْ لِی قَلْبا یدْنِیهِ مِنْك شَوْقُهُ ...»؛ خدایا قلبی به من بده که شوقش من را به تو نزدیک کند و من را از این دنیا و شئونش ببرد.

تولیت مدرسه علمیه مروی تصریح کرد: قسمت عمده دوم مناجات شعبانیه، لوازم سیر به سوی کمال مطلق را بیان می‌کند. می‌فرماید: «إِلَهِی هَبْ لِی قَلْبا یدْنِیهِ مِنْك شَوْقُهُ وَ لِسَانا یرْفَعُ إِلَیك صِدْقُهُ وَ نَظَرا یقَرِّبُهُ مِنْك حَقُّهُ إِلَهِی إِنَّ مَنْ تَعَرَّفَ بِك غَیرُ مَجْهُولٍ وَ مَنْ لاذَ بِك غَیرُ مَخْذُولٍ وَ مَنْ أَقْبَلْتَ عَلَیهِ غَیرُ مَمْلُوك»، یعنی انسان باید خودش را به وادی شکوفایی اموری بیندازد که در او قرار داده شده است. انسان می‌تواند به یک قله معرفتی برسد که از غیر حق ببرد. این مراتب بسیاری دارد. آن‌وقت تقاضا می‌کند: «الهی هَبْ لی کمالَ الْانْقِطاعِ الَیک وَ انِرْ ابْصارَ قُلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها الَیک حَتّی تَحْرِقَ ابْصارُ الْقُلوبِ حُجُبَ النّورِ فَتَصِلَ الی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصیرَ ارْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِک».

انسان ضعیف می‌تواند به قوی مطلق وصل شود

وی افزود: این فرازی است که امام راحل نیز به آن عنایت داشتند و بسیار فراز بلندی است که بیان می‌کند انسان در این عالم با دو دسته از پرده‌ها مواجه می‌شود؛ پرده‌های ظلمانی و پرده‌های نورانی که البته بحث‌های خیلی لطیفی دارد و بیان می‌کند که انسان با این ظرفیت که خدا فرمود ضعیف است، اما می‌تواند به آن قوی مطلق متصل شود. کسانی هم متصل شدند، از جمله اینکه امام راحل متصل شد و خدا قدرتی به او داد که سخنش ابرقدرت‌ها را می‌لرزاند. انسان می‌تواند این پرده‌های ظلمانی را، که عمده آنها نیز گناه است، با اختیار خود کنار بزند و به پرده‌های نورانی برسد و از خدا بخواهد که این پرده‌های نورانی را بردارد.

این استاد برجسته اخلاق در پایان بیان کرد: باید به این مناجات توجه خاصی کنیم و انس با آن به ماه شعبان منحصر نیست و فرازهای آن در همه زمان‌ها با وجود ما عجین است و باید زمینه‌های مطلوبی را فراهم کنیم که به درجه قرب نهایی نائل شویم.

گفت‌وگو از مرتضی اوحدی