نقد «نا» از برکات آن تا تلفیق وجه علمی و عاطفی شهید صدر

به گزارش ایکنا، جلسه نقد کتاب «نا» به مناسبت هشتاد و ششمین زادروز شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد با حضور مریم برادران، نویسنده کتاب «نا» و نقد محمدرضا قائمی‌نیک، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه رضوی، مریم قربان‌زاده، نویسنده و فاطمه کنعانی، مجری کارشناس برگزار شد.

قربانزاده نزدیک شدن به زندگی افرادی مانند شهید صدر را دشوار توصیف کرد و گفت: خود نویسنده نمی‌توانسته است چنین کاری را بنویسد، بلکه باید اقبالی از سوی خانواده شهید صدر انجام شده باشد.

وی با اشاره به وجود نقاط اسرارآمیز بسیار در زندگی شهید صدر، اظهار کرد: آثار شهید صدر وجود دارد، اما نسل جدید نیاز دارد که نوعی همفکری و همزمانی با این بزرگان پیدا کند؛ مطلب درباره بزرگان پیشین که خیلی از آن‌ها دور هستیم، مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، در کتاب‌های تاریخی بسیار کم است، اما جامعه امروز ما نیاز به شناختن این افراد دارد.

این نویسنده با اشاره به اینکه نویسنده مجبور به مطالعه کتب عربی بوده است، اظهار کرد: این توفیق نویسنده کتاب «نا» بوده است که به زندگی شهید صدر نزدیک شود و ایشان را بشناسد؛ جنبشی نیاز است که این میراث فاخر را بشناساند؛ درباره شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ انصاری چقدر می‌دانیم؟ این‌ها بزرگان جامعه شیعه هستند و این جامعه را رشد داده‌اند، اما درباره ایشان چیزی نمی‌دانیم.

وی با اشاره به اینکه کتاب نا در مدت کوتاهی به چاپ هفتم رسیده است، تصریح کرد: این چاپ زیاد نشان‌دهنده عطش جامعه است که باید پاسخ داده شود؛ چه از جانب نویسندگان و چه از جانب بیوت معظم علما که باید سپر خود را کنار بگذارند و این میراث‌ها باید در دست مردم قرار بگیرد.

قربانزاده کتاب نا را از اولین کتاب‌ها در پوشش شکاف بزرگ نسلی بین دوران معاصر و کهن توصیف کرد و گفت: نویسندگان نقش حیاتی در پوشش فاصله بین نسل‌های گذشته و امروز دارند که با به سوالات مردم پاسخ بدهند، هر چند ممکن است سوالات دیگری را ایجاد کند. این کتاب سوالات جدیدی در ذهن من ایجاد کرد که اگر با‌همت باشم، باید به دنبال جواب سوالات خودم بروم.

قربانزاده کتاب نا را سخت‌خوان توصیف کرد و گفت: اطلاعاتی که در این کتاب به خواننده ارائه می‌شود، بسیار بالا است و در دو صفحه شاید شش سال از زندگی شهید صدر را مطالعه می‌کنید؛ از این جهت کتاب پر اطلاعاتی است و این میزان از اطلاعات، شاید خواننده را مقداری از ادامه راه باز دارد و خواننده‌ای که کنجکاو است، آن را تا انتها خواهد خواند.

وی افزود: وقتی با آدم فشرده‌ای مانند شهید صدر مواجه می‌شویم، می‌بینیم که قلم‌فرسایی سخت است، چون حساسیت درباره این بزرگان بالا است. چون خانواده او حساس هستند و از سویی از بزرگترین متفکران جهان اسلام است.

این نویسنده، کتاب نا را دارای مخاطبان مختلف دانست و گفت: حتی روایت‌های عاطفی همسر استاد وارد شده است و نویسنده بسیار زیبا مقداری مسائل را گفته است که بسیار شیرین است. اینجا قهرمان زن وجود ندارد، اما در کنار آن مرد است.

وی تصریح کرد: اگر کتاب‌هایی درباره بزرگان، مانند کتاب نا، در جامعه بیشتر شود، فرهیختگان را به سوی خود آن شخصیت علمی هم سوق خواهد داد تا او را از کتاب‌های خودش بشناسند.

نهضت ادبی در ایران

سعید تشکری علما را بالذات نویسندگانی با زبان و ادبیات فاخر توصیف کرد و گفت: درباره این ادبیات در ایران نهضتی شکل گرفته است که نویسندگان زبان کامل و فاخر ادبی علمای گذشته را به زبان معمول ترجمه کنند که در این ترجمه میزان توان نویسنده بسیار مهم است.

وی ادامه داد: نویسنده در این نوع کار باید داستانی جذاب بنویسد و عظمت موضوع هم منتقل شود؛ بنابراین نویسنده کار را به سمت مسائل عاطفی می‌برد که بیشتر خانم‌ها هستند؛ چون بار عاطفی مردان پایین‌تر است، کمتر به این سمت می‌روند؛ این روش و توصیف ابرقهرمان، رفتار و کردار فرد را منتقل می‌کند.

وی افزود: باید حتماً فضای سمپاتیک شکل بگیرد و کسی می‌تواند از این کتاب لذت ببرد که موضوع و ابرقهرمان آن را پذیرفته باشد و خواندنی‌های این کتاب برایش خواندنی باشد.

تشکری بیان کرد: ناشران، نویسندگان را تحت فشار قرار ندهند که یک کار بسیار مختصر و کوتاه و سفارشی ارائه دهند؛ کار بزرگ را وقتی می‌توان ارائه کرد که نویسنده بتواند توانایی ادبی خود را نشان دهد و نشان دادن این توانایی در گستره کاری است که می‌تواند ارائه کند.

در ادامه قائمی‌نیک سخنان خود را ناظر به فضای بیرون کتاب توصیف کرد و گفت: صحبت‌کردن درباره شهید صدر و نزدیک شدن به شخصیت او سخت است؛ اما ما مجبور هستیم که درباره ایشان صحبت کنیم وگرنه فضاهای دیگری شکل می‌گیرد.

وی ادامه داد: کتاب‌هایی مانند «نا» با هدف نزدیک شدن ما به شهید صدر نوشته شده است؛ همراهی با این شخصیت به سه شکل انجام شدنی است.

قائمی‌نیک اظهار کرد: نخست روش مورد استفاده در حوزه‌های علمیه است که با نظریات علمی این بزرگوار همراه می‌شوید؛ راه دوم نزدیکی به یک متفکر این است که با شناخت شرایط زندگی او در جامعه و خانواده به او نزدیک شوید؛ در این حالت الزاماً او یک فرد عالم نیست؛ چون شهید صدر هر دو جنبه را دارد، سختی کتاب نا را در پیش دارد، چون نمی‌توان فقط زندگینامه ایشان را مبتنی بر آثار علمی ایشان نوشت یا به آن بی‌تفاوت بود.

تلفیق وجه عاطفی و علمی

عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه رضوی برای پرداختن به شخصیتی مانند شهید صدر باید وجه علمی و شرایط عاطفی او را با هم ببینیم؛ کتاب‌هایی مانند «نا» که شرح اسس المنطقیه، اقتصادنا نیست، کتاب‌هایی است که انتظار می‌رود بسترهای تاریخی اجتماعی و مسائلی که بین ما و شهید صدر مشترک است و به جهت مسائل مشترک است که باید به سراغ شهید صدر برویم و شهید صدر را بخوانیم تا بتوانیم این نیاز را برطرف کنیم.

قائمی‌نیک افزود: عنوان «شهید صدر و مسائل معاصر ما» همین است که ما و شهید صدر مسائل مشترکی داریم که او را برای ما جذاب می‌کند؛ در حوزه معرفت و زندگی معمولی و با ذخیره معرفتی و تهذیب نفسی که دارد، پاسخ‌هایی می‌دهد که ما بتوانیم مسائل خود را حل کنیم. اینجاست که به سراغ سطر سطر کتاب می‌رویم تا دوباره آن را بخوانیم.

وی در نقد خود گفت: گره‌هایی که در زندگی شهید صدر بوده است، مانند هفت سال وقت گذاشتن روی یک کتاب، یا تألیف اقتصادنا که از خانواده و مسائل عاطفی صرف نظر می‌کند و این کتاب را تمام می‌کند، اگر این شرایط توصیف شود، من بیشتر به او نزدیک می‌شوم که در این کتاب برجسته نشده است و من را در آن حوزه به تهییج وا نمی‌دارد.

وی تصریح کرد: بنا به مورد ذکر شده در انتها می‌گویم چه انسان خوبی بود، ولی چرا من باید اسس المنطقیه یا اقتصادنا را بخوانم؟ یا چرا باید به شکل متفاوتی فکر کنم و کتابی بنویسم؟ حتی مسائل خانواده نقد و بررسی نشده است؛ اینکه چطور شهید صدر در مشکلات خانوادگی به راه حل می‌رسد، کمرنگ است و در سراسر روایت کتاب گم می‌شود.

وی افزود: متفکرینی مانند شهید مطهری و شهید صدر داریم که با نگاه به کتاب‌هایشان انواع و اقسام موضوعات را پرداخته‌اند، داستان و فلسفه و تاریخ دارند، شهید صدر و دیگر نخبگان گره‌های نیمه‌بازی گذاشته‌اند که کتابی مانند «نا» باید ما را به سمت اقتصاد و فلسفه و سیاستی ببرد که آن نخبه گره آن را به صورت نیمه باز کرده است. اگر گره‌های نیمه باز برای من ملموس شود، شرایط خانوادگی ایشان را بهتر درک می‌کنم.

در ادامه برادران، نویسنده این کتاب از نقدهای واقعی درباره کتاب «نا» تشکر کرد و گفت: نقص‌های روایت من درباره شهید صدر دیده می‌شود، هر چند سعی کردم خیلی احساسات خود را کنترل کنم و مسائل را به صورت واقعی تعریف کرده باشم.

وی از انتقاداتی که به نقاطی از زندگی شهید صدر داشته است، اشاره و تصریح کرد: این انتقادات باعث شد که از علاقه من به شهید صدر بکاهد و بتوانم زندگی او را واقعی‌تر توصیف کنم.

نویسنده کتاب نا، مراجعه به بافت نویسنده را در نقدهای کتاب خواستار شد و گفت: ممکن است سوالاتی برای خودم هم وجود داشته است و آیا وارد نشده‌ام و کنکاش نکرده‌ام و به راحتی عبور کرده‌ام یا اینکه آیا دغدغه من این چیزها نبوده است؟ یا آن‌ها را نمی‌دانستم؟ من آدم سیاسی نیستم و به مسائل سیاسی توجه زیادی نداشتم.

برادران تنها اثر لازم انتشار کتاب نا را حرکت خوانندگان آن به سوی شهید صدر دانست و تصریح کرد: در غیر این صورت، هیچ کاری انجام نشده است.

وی افزود: جاهایی از قصد معماهایی برای رجوع افراد به آثار شهید صدر گنجانده شده است؛ محتوای این کتاب هم در حدی است که اطلاعات داشتیم؛ کتاب نا می‌تواند محتوای اولیه ما برای کتابی باشد که ادبیات اولیه را برای مواجهه با زندگی ایشان آشنا کند.

برکات «نا»

نویسنده کتاب «نا» درباره برکاتی که این کتاب داشته است گفت: این کتاب باعث شد تا افرادی وارد موضوع شهید صدر شوند و با بزرگواری ارائه اسناد یک مقدار فضا را پر محتواتر می‌کنند، اما فکر نمی‌کنم در ادبیات دنبال بعضی از چیزها، حتی پیدا کردن سوالات اساسی فرصت داشته باشیم. ولی جستجوی جدید افراد درباره شهید صدر برای من پیام خوبی در تأثیرگذار بودن کتاب «نا» است.

برادران تصریح کرد: من سواد و زمان مطالعه تمام آثار شهید صدر را نداشتم، اما مسئله اصلی آن کتاب‌ها را به نوعی مانند فلسفتنا تا جایی که می‌توانستم اشاره کردم؛ حتی دغدغه ایشان و چه توصیه‌ای شده است و با چه ویژگی‌هایی نوشته شود؛ اما بعضی موارد هم آنچنان پرداخت نشده است.

وی قصد خود را از مصاحبه‌های انجام شده تنها برآوردی از زاویه نگاه افراد مرتبط با شهید صدر به ایشان، نه جمع‌آوری اسناد، توصیف کرد و گفت: فشرده‌سازی مطالب به خاطر شخصیت شهید صدر نبوده است، هر چند واقعاً شخصیت بزرگ و تأثیرگذاری بوده است؛ البته در برش‌هایی، بخش‌هایی از زندگی شهید صدر را به تفصیل بیشتر توضیح داده‌ام.