پنج کاربرد آموزه‌های اسلامی در مواجهه با فضای مجازی

به گزارش ایکنا؛ حجت‌الاسلام رحمتی، پژوهشگر اخلاق فضای مجازی در یادداشتی به بررسی نقش آموزه‌های اسلامی برای زیست اخلاقی در فضای مجازی پرداخته است. متن این یادداشت در ادامه از نظر می‌گذرد؛

«فضای مجازی عرصه‌ای جدید برای کنشگری اخلاقی در دنیای امروز است. برای زیست اخلاقی در این فضا باید موضوعات، مسائل و چالش‌های اخلاقی مربوط به آن را شناسایی و برای آن‌ها چاره اندیشی کرد. برای این کار علاوه بر عقل بشری، از آموزه‌هایی که در قرآن و حدیث و سیره و سنت پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت ایشان (ع) وجود دارد هم می‌می توان استفاده کرد، چرا که این آموزه‌ها فرازمانی و فرامکانی است.

موارد زیر برخی از مهم‌ترین کاربرد‌های آموزه‌های اسلامی در این زمینه است:

یک؛ تعیین شاخصه‌های زیست اخلاقی در فضای مجازی: هریک از مرتبطان با فضای مجازی، از شهروند-کاربران عادی گرفته تا مدیران و مسوولان نهاد‌های حاکمیتی و غیرحاکمیتی، و مراکز و شرکت‌هایی که عهده دار کارهایی، چون تولید نرم افزار و سخت افزار هستند، باید به مجموعه‌ای از اصول و قواعد اخلاقی پای بند باشند که برخی از آنها، مانند صداقت و راستگویی و پرهیز از فریبکاری یا آسیب و زیان رساندن به دیگران، آموزه‌هایی است که عقل بشری هم قادر به درک و تایید آنهاست، ولی شاخصه‌هایی هم وجود دارد که صرفا از منابع دینی قابل استخراج است، مانند: ناظر دانستن خداوند، تقوا و نظارت درونی، و کار برای خدا (اخلاص)، که هرکدام برای اخلاقی شدن فضای مجازی کاربرد جدی دارد.

دو؛ حل چالش هایی، چون تزاحم اخلاقی: برخی افراد هنگام تصمیم گیری در فضای مجازی یا درباره آن، با دوراهه‌ها و تردید‌هایی مواجه می‌شوند. این تردید‌ها گاهی ناظر به انجام یا ترک یک رفتار است (مثلا شخص مردد است که آیا عضو یک شبکه بشود یا نه، یا یک مطلب را لایک و فوروارد بکند یا نکند) و گاهی ناظر به چند وظیفه است که انجام همه آن‌ها به طور همزمان برایش مقدور «نیست» و باید دست به انتخاب بزند. مثلا یک مدیر دولتی برای دفاع از منافع مردم در سطح جهانی باید از شبکه‌های اجتماعی فیلترشده مثل فیس بوک و توییتر استفاده کند و از سوی دیگر این کار مستلزم نقض قانون یا حکم دور زدن فیلترینگ است. در این موارد می‌توان از مرجحاتی که در منابع دینی ذکرشده، یا از سیره رفتاری معصومین در موارد مشابه استفاده کرد؛ مانند صلح امام حسن (ع) یا پذیرش ولایت عهدی مامون از سوی امام رضا (ع) که حفظ اهداف دین و منافع کلان جامعه را مقدم داشتند.

سه؛ تعمیق نظارت درونی و احساس مسئولیت نسبت به رفتار اخلاقی در فضای مجازی: با توجه به ساختار خاص فضای مجازی، و امکان ناشناس ماندن در این فضا، همچنین با توجه به امکان دور زدن نظارت‌های بیرونی از قبیل فیلترینگ، موثرترین راه برای اخلاقی شدن این فضا استفاده از نظارت درونی است که در آموزه‌های اسلامی با عناوینی، چون تقوا، اعتقاد به عالم و ناظر بودن خداوند، و پاسخگو بودن انسان نسبت به کار‌های خود در دنیا و آخرت به آن‌ها اشاره شده است. این نظارت‌ها البته با نظارت بیرونی و احساس مسوولیت کاربران نسبت به یکدیگر منافاتی ندارد. آموزه‌هایی که در ادبیات دینی از قبیل «امر به معروف و نهی از منکر» مطرح شده است.

چهار؛ ترویج عملی دین اسلام و مکتب اهل بیت (ع): اخلاقی زیستن بروز و ظهور دینداری یک فرد یا جامعه است. از این رو عمل به اخلاق در فضای مجازی نوعی تبلیغ دین است. امام حسن عسکری (ع) خطاب به شیعیان می‌فرماید: هرگاه کسی از شما در سخنش راستگو باشد، و امانتداری کند، و با مردم خوش اخلاق باشد دیگران می‌گویند این شیعه است، و این مرا خوشحال می‌کند. پس تقوای الاهی پیشه کنید و مایه آراستگی ما باشید نه ننگ و زشتی. طوری عمل کنید که موجب #جلب_محبت دیگران به سوی ما شوید.

پنج؛ ارزیابی اخلاقی رفتار مرتبطان با فضای مجازی: با توجه به معیار‌هایی از قبیل آنچه از امام حسن عسکری (ع) نقل شد، می‌توان مشخص کرد که کدامیک از رفتار‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی درست یا نادرست است. همچنین می‌توان سنجید که ادعای مسلمانی افراد در شبکه‌های اجتماعی چه اندازه مقرون به واقعیت است.

نکته آخر: با توجه به نوپدید بودن فضای مجازی استفاده به جا و به اندازه و درست از آموزه‌های اسلامی برای اخلاقی شدن این فضا نیازمند نوعی تخصص و مهارت است که می‌توان آن را اجتهاد اخلاقی نامید. به خاطر اهمیت این موضوع، آن را در یادداشتی مستقل بررسی خواهیم کرد.»