غیرسیاسی‌ترین فعالیت کشور در دست سیاسی‌ترین وزارتخانه / آسیب بزرگ امر خیر در ایران

به گزارش ایکنا، قرن‌هاست که در ایران مردم برای یکدیگر ایثار می‌کنند و داراها تلاش می‌کنند دست ندارها را بگیرند. در گذشته ایثار در قالب وقف‌های بسیار گسترده محقق می‌شد. قبل از انقلاب و با دست‌درازی دولت به مسئله وقف و خارج کردن موقوفات از وقفیت، سنت متعالی و بی‌نظیر وقف دچار خدشه شد، اما کار خیر متوقف نشد. با گذشت زمان مردم ایران با مؤسسات مردم‌نهاد و خیریه که شکل خارجی و غربی امور خیر بود آشنا شدند و به سمت تأسیس این مؤسسات رفتند اما این سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد نیز طی سال‌ها فعالیت با مشکلات بسیار عدیده قانونی مواجه شدند. امروز، 22 مردادماه، روز تشکل‌ها و مشارکت‌های اجتماعی است. به همین مناسبت با محمدصالح طیب‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان و رئیس بنیاد خیریه راهبری آلاء، در خصوص شرایط مؤسسات مردم‌نهاد در ایران به گفت‌وگو نشستیم.

طیب‌نیا در خصوص کمیت و مقدار تشکل‌های مردمی فعال در ایران به ایکنا، گفت: تعریف رسمی یا مورد اجماع در مورد سازمان‌های مردم‌نهاد در دنیا وجود ندارد. از سوی دیگر فرهنگ هر کشوری در تعریف این سازمان‌ها و تعیین مصداق آنها بسیار مهم است.

وی با اشاره به نتایج تحقیقی که در مرکز پژوهشی آلاء به عنوان تنها مرکز دانشگاهی فعال در حوزه مؤسسات خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد، صورت گرفته است، گفت: در هند بیش از سه میلیون، در آمریکا بیش از یک و نیم میلیون و در چین بیش از 500 هزار سازمان مردم‌نهاد وجود دارد در صورتی که تمام سازمان‌های مردم‌نهاد ثبت شده در وزارت کشور ایران کمتر از 20 هزار تشکل است که این مقدار با توجه به جمعیت ایران عدد بسیار کمی محسوب می‌شود.

تعداد مؤسسات مردم‌نهاد در ایران کم است

طیب‌نیا یادآور شد: تعریف صحیحی از مصادیق سازمان‌های مردم‌نهاد نداریم. در ایران چند ده هزار هیئت مذهبی داریم که همه مردم‌نهادند. بیش از 80 هزار مسجد داریم که به صورت هیئت امنایی اداره می‌شوند، هزاران مدرسه هیئت امنایی داریم که آنها را خیرین حمایت می‌کنند ولی چون در کشور ما مرجع واحدی مجوز تأسیس این مؤسسات را نمی‌دهد و مسئولیت نظارت بر آنها را ندارد، آمار درستی نیز از تعداد مراکز نداریم. با این اوصاف چند صد هزار سازمان مردم‌نهاد در کشور داریم که باز هم به نسبت جمعیت ایران تعداد کمی است؛ البته در نرم جهانی رتبه پایینی نداریم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، در پاسخ به اینکه در گذشته وقف وجود داشت و بعد در دوره معاصر NGO ها در قالب جدید به وجود آمدند، کدامیک از این دو روش در جامعه ما بهتر نتیجه می‌دهد؟ روش سنتی یا جدید؟ گفت: چالشی که اکنون با آن مواجه هستیم این است که نه روش سنتی را به درستی پیش می‌بریم و نه روش جدید غربی را؛ نهاد وقف در ایران تضعیف شد که علت‌های زیادی داشت اما یکی از دلایل مهم آن بی‌اعتمادی مردم به وقف در دوران معاصر به دلیل مداخله حاکمیت در نهاد وقف بود.

وی اضافه کرد: پیش از انقلاب به وقف دست‌درازی شد. در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز حاکمیت در موقوفات دخالت کرد که موجب بی‌اعتمادی مردم به وقف شد. اکنون این چالش در سازمان‌های مردم‌نهاد نیز وجود دارد. تا زمانی که خیریه‌ها، مساجد، هیئت‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد رویکرد مردمی خود را حفظ کرده باشند به خوبی پیش خواهند رفت و مورد حمایت مردم خواهند بود اما وقتی مردم احساس کنند یک نهاد حاکمیتی بی‌اطلاع در حال ورود و دخالت در این حوزه‌هاست، این نهادها نیز دچار مشکل می‌شوند.

طراحی مدل بومی برای تشکیل مؤسسات مردم‌نهاد

رئیس بنیاد خیریه راهبری آلاء تصریح کرد: در ایران اجرای مدل غربی سازمان‌های مردم‌نهاد به تنهایی کافی نیست و موفق نخواهد بود و باید نهادهای سنتی ریشه‌دار که از سوی مردم تشکیل و حمایت شده‌اند باقی بمانند اما از این جهت که اقتضائات زمان معاصر در آنها لحاظ نشده است باید تغییراتی در آنها داده شود، یعنی باید مدل بومی خودمان برای تشکیل و اداره مؤسسات مردم‌نهاد را طراحی کنیم. ما باید از تجربیات تشکیل و مدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد غربی استفاده کنیم و نیاز به طراحی مدل جدیدی برای سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران داریم که همه نهادهای مردمی از جمله هیئت‌های مذهبی، مساجد، وقف و ... را دربرگیرد.

این استاد دانشگاه، با ابراز تأسف از اینکه اکنون همه دانشگاه‌های خوب کشور دولتی است، بیان کرد: در یک دوره تاریخی همه مدارس بزرگ علمیه مثل ربع رشیدی با وقف اداره می‌شده و خیرین از این مدارس حمایت می‌کردند. امروز نیز مردم ما آمادگی این کار را دارند اما نتوانسته‌ایم مدل مناسب بومی منطبق با نیازهای زمان به مردم ارائه کنیم.

وی در پاسخ به اینکه چه کسی باید چنین مدلی را ارائه دهد؛ دانشگاه‌ها، دولت یا سازمان‌های مردم‌نهاد؟ گفت: هر سه؛ رابطه بین مراکز دانشگاهی و امر خیر یک رابطه دو طرفه است. اکنون نگاه دانشگاه‌های ما به خیران این است که پولی در اختیار دانشگاه‌ها قرار دهند و کنار بروند، در حالی که مراکز علمی و دانشگاهی ما وظیفه دارند این نظام را طراحی و در اداره مؤسسات نقش داشته باشند.  

طیب‌نیا با اشاره به اینکه چند سال است چنین اقدامی را آغاز کرده و با همکاری اساتید حوزوی و دانشگاهی در حال طراحی نظام حکمرانی خیریه‌ها در ایران هستند، گفت: نه فقط حاکمیت، بلکه محققان و دانشگاهیان و خود خیران باید در این زمینه گام بردارند. اکنون خیریه‌های بسیار خوبی داریم که موفق عمل می‌کنند و حتی در شرایط تحریم که دولت نمی‌تواند برخی داروها را وارد کشور کند، خیریه‌هایی در حال تأمین نیاز مردم هستند و این به معنای پیشتازی و فعالیت به روز مؤسسات خیریه در ایران است.

خیران کمتر وارد عرصه‌های کارآفرینی می‌شوند

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که آیا فعالیت بخش زیادی از خیریه‌هابرای تأمین غذا و توزیع اقلام غذایی در بین مردم یک آسیب است؟ گفت: برخی می‌گویند باید به نیازمندان ماهی‌گیری یاد داد؛ بله اما این مسئله مانعی برای دادن ماهی به آنها نیست. هر خیری در هر حوزه‌ای که دوست دارد می‌تواند کار خیر انجام دهد اما اینکه خیران بیشتر در عرصه‌های معیشتی و بهداشت و درمان مشارکت کنند، یک آسیب است. دلیل ورود کمتر خیرین در عرصه‎های فرهنگی، اجتماعی، کارآفرینی و ... عدم فرهنگ‌سازی است.

وی با اشاره به اینکه وقتی حاکمیت مسئله نیاز به مدرسه‌سازی را مطرح کرد، خیرین مدرسه‌ساز به صورت یک تشکل مردم‌نهاد شکل گرفته و بسیار موفق عمل کردند، ادامه داد: یعنی وقتی به خیرین اعلام نیاز شد، همان خیری که قبلاً در عرصه معیشتی کار می‌کرد وارد میدان مدرسه‌سازی شد. اکنون خیری داریم که در حال کمک به حیوانات بی‌سرپناه است چون به این کار علاقه دارد. پس نباید بگوییم آنچه خیرین به انجام آن علاقه دارند اولویت نیست بلکه باید بتوانیم به خیرین جهت ‌دهیم. همچنین، سامانه ملی کمک به نیازمندان نداریم تا بتوانیم نیازمندان را از غیرنیازمندان تشخیص دهیم. این مسئله موجب هدررفت منابع خیرین شده است.

خلأ نظام عاقلانه برای مدیریت امر خیر

یکی از نویسندگان کتاب «به توان ایران؛ درآمدی بر مطالعات امر خیر در ایران آسیب‌ها و راه‌کارها»، در خصوص مهم‌ترین چالش حال حاضر مؤسسات خیریه و مردم‌نهاد کشور، گفت: آسیب‌های موجود را می‌توان در چهار دسته تقسیم کرد؛ آسیب‌هایی در سطح حاکمیت، خیریه‌ها، مخاطبان و مددجویان و آسیب‌های مرتبط با فرهنگ عمومی و کلیت جامعه ایران. در مجموع مهم‌ترین آسیب ما به نظام حکمرانی امر خیر در ایران بازمی‌گردد. ما نظام عاقلانه‌ای برای مدیریت امر خیر و سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران نداریم که متناسب با اقتضائات بومی باشد. تعدد مراجع سیاست‌گذاری و نظارتی، ضعف قوانین، مسائل مالیاتی و ثبت سازمان‌های مردم‌نهاد به حدی مشکل ایجاد کرده که موجب شده خیران تصمیم بگیرند که فعالیت خود را رها کنند.

رئیس بنیاد خیریه راهبری آلاء در پاسخ به این سؤال که اکنون وزارت کشور مسئولیت اعطای مجوزها و نظارت را برعهده گرفته، آیا این اتفاق خوبی است؟ اظهار کرد: وزارت کشور مرجع خوبی برای چنین فعالیتی نیست. وزارت کشور سیاسی‌ترین وزارتخانه کشور است که نباید مردمی‌ترین و غیر سیاسی‌ترین فعالیت کشور را در دست داشته باشد. نباید سیاسی‌ترین نهاد حاکمیتی را مرجع یک نهاد غیر سیاسی کنیم چرا که مسئولان این حوزه چه بخواهند و چه نخواهند نگاه سیاسی به همه امور دارند.

وی تصریح کرد: در ایام انتخابات همه جناح‌ها به سراغ NGOها می‌آیند و نگاه‌هایشان سیاسی است و حتی استانداری‌ها نیز همین نگاه را دارند. یعنی ما خودمان یک نهاد غیرسیاسی را سیاسی می‌کنیم. البته مسئولان وزارت کشور تلاش دارند از مشورت سازمان‌های مردم‌نهاد استفاده کنند اما به دلیل شرایط کاریشان از چندین ماه قبل از هر انتخاباتی تا چندین ماه بعد از آن درگیر مسئله انتخابات هستند و اصلاً نمی‌توان به سراغ بدنه وزارت کشور رفت. حال شما در نظر بگیرید در کشور ما هر دو سال یکبار انتخابات برگزار می‌شود، یعنی عملاً یک سال در میان نمی‌توانیم به سراغ حوزه سازمان‌های مردم‌نهاد وزارت کشور برویم چون درگیر انتخابات هستند.

رئیس بنیاد خیریه راهبری آلاء در خصوص دیدگاه خود در مورد آینده مؤسسات خیریه در ایران گفت: در مجموع آینده سازمان‌های مردم‌نهاد در کشور را خیلی مثبت می‌بینم. مردم ما منتظر حاکمیت نمی‌مانند و کارها را پیش می‌برند. در همین وضعیت کرونا بسیاری از گروه‌هایی که در حرکت مؤمنانه فعال بودند از وزارت کشور مجوز نداشتند؛ در ماه رمضان نیز شاهد حرکت کم نظیری در بین مردم بودیم. از مسئولان امر درخواست می‌کنم که خود را با این جریان همراه کنند نه اینکه مانع فعالیت مردم شوند. مجلس و دولت با ایجاد چارچوب‌ها مانع حرکت‌های مردمی ملی می‌شوند. البته باید تلاش کنیم جلوی سوء استفاده‌هایی را که از این مؤسسات در قالب پول‌شویی، فرار مالیاتی و ... می‌شود بگیریم. این سوء استفاده‌ها در همه جای دنیا هست اما در ایران کمتر است. برای آبادانی کشور چاره‌ای جز همراهی دولت و مجلس با سازمان‌های مردم‌نهاد نداریم.