ایجاد محمل قانونی برای توبه ممکن نیست / تعرض برخی مسئولان به وجدان عمومی

چندی پیش حجت‌الاسلام محسنی اژه‌ای در مراسم معرفی رئیس جدید سازمان زندان‌ها با تأکید بر اینکه آزادی‌های مشروط، عفو و مرخصی مورد اهتمام بیشتری قرار گیرد، اظهار کرد: باید رویکرد اصلاح و تربیت را غلیظ‌تر ببینیم‌. روی مسئله قدری فکر شود تا باب جدیدی را باز کنند. یکی از باب‌ها توبه است. اگرچه فرد متخلفی غفلتی کرد، خدا به او فرصتی می‌دهد. آیا در این ۴۰ سال برای توبه مجرمان سازوکاری پیش‌بینی کرده‌ایم‌؟ من از مجلس، نظام و همه می‌خواهم که برای این موضوع فصل جدیدی را باز کنند و ببینیم چگونه باید باب توبه را بگشاییم و بستر را فراهم کنیم تا مجرمان توبه کنند. در همین زمینه خبرگزاری ایکنا، به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، رفت و درباره ماهیت و کارکردهای توبه در جامعه به گفت‌وگو پرداخت.

آذربایجانی در ابتدای این گفت‌وگو با بیان اینکه توبه در نگاه اولیه، مفهوم اخلاقی است که در اخلاق دینی مطرح است و در اخلاق غیردینی کمتر مطرح می‌شود، اظهار کرد: وقتی انسان تخلفی کرد و موجب تعرض به حریم الهی و دیگران شد، احساس گناه و آسیب زدن و خراشیدن روح می‌کند؛ لذا درصدد برمی‌آید که توبه کند؛ توبه نوعی بازگشت، ندامت، پشیمانی و جبران و اصلاح و بازگشت از مسیر گذشته است.

وی با ذکر اینکه توبه مستلزم بازگشت، اعاده و جبران حق‌الله و حق‌الناس است، تصریح کرد: در امور فردی، چون رابطه میان خدا و بنده برقرار است، وضعیت روشن است، ولی در امور اجتماعی، توبه مستلزم بیان اشتباه و عذرخواهی در سطح وسیعی از مردم است. اگر فرد، سخن یا عمل اشتباهی مرتکب شد، حداقل آن این است که از همه کسانی که سخن او را شنیده و یا رفتار او را دیده‌اند، عذرخواهی و مطلب را بیان و اصلاح کند، اگر بحث اعاده حیثیت است باید از آن‌ها حلالیت طلبیده و عذرخواهی کند و اگر مطلب و رفتاری در سطح رسانه‌های جمعی بیان شده است، باید در این سطح اقدام به این کار بکند.

عذرخواهی در سطح مسئولان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: اگر مسئله جبران مالی در سطح فردی و یا اجتماعی است، باید در حد خود این کار را انجام دهد و رضایت طرف را به دست آورد؛ در سطح سیاسی هم اگر کسانی موضع‌گیری اشتباهی داشته یا کار نادرستی را در سطح وسیع انجام داده‌اند. اگر به جمع‌بندی برسند که عملکرد و حرفشان نادرست باشد، باید برگردند و در پیشگاه خدا و مردم توبه کنند. در سطح مسئولان نظام این مسئله مبتلابه و ممکن است فرد مسئولی در جمع‌بندی رفتار و کردار خود به این نتیجه برسد که اشتباهاتی در طول دوره مسئولیت خود مرتکب شده است. لذا باید حداقل با بیان آن برای مردم و عذرخواهی، زمینه توبه بین خود و خدا را هم فراهم کند.

استاد حوزه علمیه با اشاره به جنبه حقوقی توبه، تصریح کرد: یک بعد حقوقی مسئله توبه به ارتباط بنده با خدا باز می‌گردد که همان حق الله است؛ مثلاً کسی عمل منافی عفت انجام می‌دهد، یک بحث آن است که قانون خدا را نقض کرده و باید به درگاه الهی ابراز پشیمانی واقعی کرده و بازگردد. وقتی فرد، تطهیر خواهد شد که در رابطه خود و خدا از گناه بازگردد؛ توبه در روح انسان و تطهیر او مؤثر است؛ البته بُعد دیگر، مجازات قانونی است؛ مثلاً کسی مالی از کسی سرقت و یا اختلاس کرده یا گناه ناموسی داشته مطمئناً مجازات دنیوی دارد که باید آن را تحمل کند، ولی تا توبه رخ ندهد اصلاح و تطهیر درونی امکان‌پذیر نیست.

ایجاد محمل قانونی برای توبه ممکن نیست

وی افزود: اینکه از لحاظ قانونی بتوانیم برای این موضوع، محمل و جایگاه قانونی و حقوقی قائل بشویم یا نه بحث دیگری است؛ زیرا معمولاً توبه در رابطه میان خدا و انسان اتفاق می‌افتد؛ چیزی نیست که بتوانیم محمل قانونی و حقوقی برای آن تدوین کنیم، زیرا توبه واقعی هم رافع مجازات تصریح‌شده در قانون شرعی و حقوقی جاری نیست.

آذربایجانی با اشاره به کارکردهای روان‌شناسی توبه، تأکید کرد: در اصول کافی روایت معتبر و صحیح‌السندی هست که وقتی فرد گناهی مرتکب شد، نوعی سیاهی در قلب او ایجاد می‌شود؛ سیاهی، نوعی تنش، اضطراب و ناراحتی درونی در قلب انسان است؛ وقتی انسان توبه نکند با گناهان بعدی، این سیاهی و تنش گسترش می‌یابد تا جایی که توبه و بازگشت فرد تقریباً غیرممکن می‌شود.

وی افزود: در روایات بیان شده که «اَلتَّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَه»، یعنی اگر کسی توبه کند همانند کسی است که گناهی مرتکب نشده است؛ زیرا توبه، سیاهی گناه را از وجود انسان پاک می‌کند؛ در قرآن کریم آمده که خداوند نه ‌تنها گناهان فرد توبه‌کننده را می‌بخشد، بلکه سیئات او را به حسنات تبدیل می‌کند. اشک ندامت و توبه از عمق وجود و سوختن درونی موجب پاکی فرد می‌شود و سیاهی و کدورت را از قلب او می‌زداید و استعداد و آمادگی روحی مجدد را ایجاد می‌کند.

توبه در عرصه اجتماعی مطرح شود

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سؤال که بحث توبه در وضعیت امروز جامعه ما چه مقدار کارکرد دارد و مورد عنایت مسئولان و قاطبه مردم و افراد تأثیرگذار جامعه است، اظهار کرد: یکی از کوتاهی‌های امثال ما این است که توبه را فقط در بعد فردی مطرح کرده و از توبه اجتماعی و سیاسی و ... غافل شده‌ایم؛ رسانه‌ها باید توبه را در عرصه اجتماعی مطرح و مورد توجه قرار دهند. مسئولان و مدیران کشور باید پیشقدم باشند؛ امام خمینی(ره) گاهی در مواردی که اشتباهی رخ می‌داد با آزردگی مواجه شده و حتی از مردم عذرخواهی می‌کردند؛ اگر مسئولان در این کار پیشقدم شوند، می‌توانند فرهنگ‌سازی کنند.

آذربایجانی در پایان تصریح کرد: کسانی که با تصمیمات نادرست سیاسی و اقتصادی خود، مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرده‌، یا کسانی که اختلاس مالی داشته‌اند باید ضمن تحمل مجازات، از مردم عذرخواهی و به درگاه خدا توبه کنند، نه اینکه با پررویی تمام، مجدداً به توجیه کارشان بپردازند. اینکه فرد بپذیرد رفتار نادرستی داشته و اشتباه کرده است، کمک کردن به اصلاح اجتماعی است، نباید به وجدان عمومی متعرض شویم؛ زیرا وجدان عمومی وقتی می‌بیند فردی به جامعه ضربه اقتصادی و سیاسی زده و در عین حال به جای عذرخواهی، عملکرد خود را توجیه کرده و قیافه حق به جانب هم می‌گیرد، متأثر شده و پیامدهای نامطلوب و ناگوار اجتماعی و اقتصادی دارد و سبب دامن‌زدن به کارهای نادرست و فواحش می‌شود.