۲۹ بهمن ۵۶؛ برگی از تاریخ که مردم تبریز آن را ورق زدند

امروز ۲۹ بهمن‌ماه مصادف با چهل‌ودومین سالروز «قیام خونین» مردم تبریز است، مردمی که با قیام ۲۹ بهمن در سال ۵۶ شرافتمندانه در میدان دفاع از دین و اسلام پا گذاردند و در نهایت افتخار دیگری را در تاریخ ایران به نام خود رقم زدند؛ قیامی که نوید پیروزی به مردم ایران می‌داد و در نتیجه‌ آن رژیم شاهنشاهی سرنگون شد. 

مسجد علاوه بر اینکه مرکز عبادت و تربیت معنوی است، کانونی برای مقاومت در برابر استبداد و سلطه‌گران و قوای استکبار است و بر همین مبنا تمامی فریادها، خروش‌ها و نهضت اسلامی به‌طور مستقیم و غیر مستقیم از مساجد سرچشمه گرفته است.

مسجد در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و به خصوص تشیع بزرگ‌ترین پایگاه تجمع مردم و از سویی مهم‌ترین خار چشم حکومت‌های ظالم و جفاپیشه بوده است و همواره در‌صدد بوده‌اند با شیوه‌های گوناگون اماکن را به تعطیلی بکشانند.

در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر و مهم در ایجاد و شکل‌گیری نهضت اسلامی و زمینه‌ساز گسترش، تعمیق و تثبیت این جریانات و تحولات انسانی بودند.

مسجد نه تنها در شکل‌دهی مبارزه علیه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهی نقش مهمی را ایفا کرده است، بلکه در 41 سال گذشته و به خصوص در دفاع مقدس مسجد همواره در رأس هرم دفاعی قرار داشته است.

در تبریز ساماندهی، مدیریت، رهبری و هدایت تشکل‌ها و صنوف مختلف در کوچه و بازار از مساجدی همچون شعبان، مقبره، قزللی، سیدحمزه توسط شهید آیت‌الله قاضی شکل می‌گرفت و بسیاری از اطرافیان ایشان هم در اطراف و اکناف به روشنگری علیه رژِیم شاهنشاهی می‌پرداختند.

قیام ۲۹ بهمن تبریز اولین حلقه زنجیره‌ای بود که قیام ۱۹ دی قم را به قیام‌های پی در پی ایران زمین متصل کرد. با صلاح‌دید آیت‌الله قاضی طباطبایی تصمیم بر این شد، در بزرگداشت چهلمین روز شهدای ۱۹ دی شهر قم مجلس بزرگداشتی در تبریز برگزار شود؛ لذا به همین مناسبت، جمعه ۲۸ بهمن‌ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزل‌لی و در سطح شهر پخش شد، این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیان از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی و ... رسیده بود. یکی دیگر از پیش‌زمینه‌های این قیام را می‌توان در مسجد شعبان تبریز که در آن زمان به پایگاه انقلابیون تبدیل شده بود، جست‌وجو کرد.

سال ۱۳۵۶ سال شتاب حرکت اسلامی مردم ایران بود، روی کار آمدن کارتر و فشار دموکرات‌ها برای ایجاد رفرم‌هایی در فضای سیاسی ایران تأثیرات خود را در نیمه دوم سال 56 نشان داد. با نفوذی که آمریکایی‌ها بر رژیم پهلوی داشتند، شاه را وادار کردند که سیاست خارجی آن‌ها را بپذیرد. سیاست فریبنده کارتر ایجاد فضای باز سیاسی در کشورهای زیر نفوذ آنان بود. در شرایطی که فضای باز سیاسی زمینه برخی اعتراضات را فراهم آورده بود، شهادت مصطفی خمینی اوضاع عمومی را برای ابراز خشم و انزجار عمومی مهیا ساخت. کمتر از دو ماه بعد، روز هفدهم دی‌ماه سال ۱۳۵۶، روزنامه اطلاعات به دستور شاه مقاله توهین‌آمیزی را علیه امام، روحانیت و مقدسات اسلامی منتشر کرد.

در این مقاله که با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» و با نام مستعار «احمد رشیدی مطلق» چاپ شده بود، قیام شکوهمند ۱۵ خرداد ۴۲ توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. به‌دنبال درج مقاله در روزنامه اطلاعات، حوزه علمیه قم، حالت غیرعادی به خود گرفت و طلاب با رفتن به منازل مراجع، اعتراض خود را به رژیم شاه اعلام داشتند و با پیوستن مردم قم به جمع طلاب، این اعتراضات تبدیل به قیام نوزدهم دی‌ماه و در نتیجه شهادت چند تن از قیام‌کنندگان شد که اربعین آن در تبریز حماسه آفرید.

آذربایجان در طول تاریخ ایران همواره نقش و اهمیت خاصی داشته است، چه در دوران پیش از اسلام و چه ایران دوران اسلامی، اما نقشی که آذربایجان در تاریخ معاصر ایران بر عهده داشته است بسیار مهم و قابل توجه است. با آغاز نهضت حضرت امام خمینی یک ارتباط آشکار میان دو شهر قم و تبریز به نظر می‌رسد. به‌عنوان نمونه همان روزی که مدرسه فیضیه قم به خاک و خون کشیده شد، مدرسه طالبیه تبریز نیز مورد هجوم نیروهای نظامی شاه واقع شد. شهر تبریز در میان چند شهر مهم ایران در حرکت‌های انقلابی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که تبلور عینی آن قیام شورانگیز ۲۹ بهمن است.

آری، 42 سال پیش بود که تبریز، مبدأ حرکت و خروش شد و سپس ایران سیل عظیم مردمانش را به رخ طاغوتیان کشید و در نهایت پوزه‌ استعمار خارجی و استبداد داخلی را یک سال بعد به خاک مالید. 

قیام مردم تبریز انقلاب را شعله‌ور کرد

مسعود نقیب، مورخ وقایع انقلاب اسلامی تبریز، درباره قیام 29 بهمن می‌گوید: قبل از این قیام مردم تبریز به‌صورت جسته و گریخته با شرکت در سخنرانی‌‌ها و پخش اعلامیه‌‌ها فعالیت‌هایی داشتند و رژیم پهلوی روی آذربایجان و به خصوص تبریز حساب ویژه‌‌ای باز کرده بود و انتظار نداشت تبریزی‌ها در قیام‌های انقلابی فعالیت داشته باشند، زیرا همسر شاه تبریزی‌‌الاصل بود و انتظار قیام به خاطر همسر شاه در نظر رژیم شاهنشاهی نزدیک به صفر بود. مردم تبریز به بهانه برگزاری مراسم چهلم شهدای قم تصمیم گرفتند قیام کنند و به همین منظور جلسات برنامه‌ریزی و هدایت مردم به‌صورت کاملاً مخفیانه در خانه آیت‌الله قاضی طباطبایی برگزار می‌شد.

نقیب، درباره این قیام بیان می‌کند: مردم برای برگزاری تظاهرات آماده بودند که با شهادت محمد تجلا (اولین شهید قیام 29 بهمن مردم تبریز) طغیان کردند و در یک حرکت کاملاً اسلامی و حسینی در مرحله اول تمام مراکز منتسب به بهائیت و مشروب‌فروشی‌ها را به صورت خودجوش به آتش کشیدند.

مدیرکل اسبق مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال‌ غرب کشور ادامه می‌دهد: قیام مردم تبریز باعث شد شعله انقلاب بر‌افروخته‌‌تر و کمر رژیم پهلوی شکسته‌تر شود.

به گفته این مورخ در قیام 29 بهمن مردم تبریز، 14 نفر شهید و بیش از 100 نفر مجروح شدند. به دستور حضرت امام و توسط آیت‌الله قاضی طباطبایی و حجت‌الاسلام والمسلمین آقازاده به خانواده هر کدام از شهدا و جانبازان 500 تا 1000تومان کمک هزینه درمان پرداخت شد؛ چرا که مجروحان نمی‌‌توانستند برای مداوا به بیمارستان‌ها بروند و در خانه معالجه می‌شدند باید هزینه این معالجه‌‌ها از جایی تأمین می‌ شد.

نقیب می‌افزاید: نخستین اقدام برای سرنگونی مجسمه شاه در 29 بهمن 56 و به‌همت مردم تبریز روی داد و در این اقدام تا جایی پیش رفتند که طناب را دور گردن مجسمه شاه انداختند.

این فعال سیاسی می‌گوید: مراسم چهلم مردم تبریز در شهرهای دیگر کشور برگزار شد و رفته رفته دامنه اعتراضات گسترش یافت و باعث برکناری 9 نفر از جمله استاندار آذربایجان و رئیس شهربانی وقت شد.

۲۹ بهمن نقطه عطفی در تاریخ مبارزات اسلامی بود 

محمدرضا پورمحمدی، استاندار آذربایجان‌شرقی در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی اظهار کرد: تبریز در طول ۱۵۰ سال اخیر همواره در مبارزات ضداستکباری و ضد طاغوتی پیشتاز بوده و در پیروی از نهضت اسلامی از سال ۴۲ به بعد از جمله در تبعید امام(ره) و حمله به فیضیه‎ قم به‌طور آشکار در مبارزات نقش داشته است.   

وی با اشاره به قیام ۲۹ بهمن و نقش آن در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران افزود: ۲۹ بهمن نقطه عطفی در تاریخ مبارزات اسلامی بوده و نقش بسیار تأثیرگذاری در پیروزی ۲۲ بهمن دارد. آذربایجان‌شرقی به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و نقش روشنگری که داشته، در مبارزه با ستم پیشتاز بوده است. سلحشوری مردم آذربایجان در قیام ۲۹ بهمن پایه‎های نظام استکبار را به لرزه درآورد. طبق مستندات، تبریز در قیام ۲۹ بهمن، ۱۳ شهید تقدیم جامعه‎ شهادت کرده است که این نیز نشانگر روح حماسی و مبارز مردم تبریز علیه زر و زور و تزویر بود. اولین شهید قیام ۲۹ بهمن نیز از دانشگاه تبریز بوده است.   

پورمحمدی در پایان با تأکید بر اهمیت قیام ۲۹ بهمن تبریز بیان کرد: اهمیت این روز به قدری است که همه ساله از مردم آذربایجان تجلیل و قدردانی شده و برنامه‎های مختلفی به‌منظور گرامیداشت این روز برگزار می‎شود. 

یادآور می‌شود، ۲۹ بهمن‌ماه در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز گرامیداشت قیام مردم تبریز در سال ۵۶ به‌مناسبت گرامیداشت چهلم شهدای قم ثبت شده و مردم تبریز در این روز به پاسداشت دلاوری‌های شهدای این روز، مراسم و برنامه‌های متنوعی را برگزار می‌کنند.