تأثیر مدرنیته بر توسعه آیین‌های نوظهور/ تفاوت بازسازی ساختارمند و ساختارشکن
گروه اندیشه ــ حجت‌الاسلام جهانگیری با تأکید بر اینکه سرخوردگی بشر از مدرنیته یکی از عوامل فرقه‌گرایی در عصر جدید است، به بیان تفاوت بازسازی ساختارمند و بازسازی ساختارشکن ادیان پرداخت.
حجت‌الاسلام والمسلمین یحیی جهانگیری، مدیرکل دفتر همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه مذاهب اسلامی و مبلغ بین‌المللی، در گفت‌وگو با ایکنا؛ به بررسی عوامل فرقه‌گرایی و ظهور آیین‌های نوظهور پرداخت و اظهار کرد: فرقه‌گرایی یک پازل چندعاملی است که عوامل روانی، اجتماعی و معرفتی در آن دخیل است. در دوره معاصر عوامل دیگری هم در این زمینه دخالت داشته است. یکی از این عوامل، سرخوردگی بشر از مدرنیته است. مدرنیته با شعار حذف دین روی کار آمد و مدل آسایش و رفاه را به عنوان جایگزین دین معرفی کرد.
وی با بیان اینکه مدرنیته چنان تیشه به ریشه دین زد و همه لایه‌های دین، چه لایه‌های مناسکی و چه لایه‌های معنوی و معرفتی، از بین رفت، تصریح کرد: مدرنیته گزاره‌های دینی را گزاره‌هایی بی‌معنا معرفی کرد، در نتیجه بشر کاملاً از دین روی گردان شد. با این وجود باید توجه داشت که دین، اساساً در ذات انسان است و به باور من، دین یک آموخته بیرونی نیست؛ یعنی یک آموزه‌ای نیست که نیاز باشد یک پیامبری آن را به مردم بیاموزد. دین با ذات انسان آمیخته است و از درون بشر جوشش می‌کند. دین چیزی به انسان یاد نمی‌دهد، بلکه چیزی را در انسان کشف می‌کند.
وی افزود: وقتی شما نیازی از انسان را فراموش کنید، آن نیاز در جایی دیگر خودش را نشان می‌دهد. مدرنیته آمد چهار سده بر قاموس فکری بشر حکومت کرد، ولی فقط توانست نیاز بشر به دین را به فراموشی بسپارد، نه اینکه آن را نابود کند. در نتیجه عوامل مختلف تاریخی و اجتماعی منجر به این شد که این نیاز رشد پیدا کند. وقتی این نیاز رشد کرد، بشر لازم دید که به گذشته خود بازگردد. به همین دلیل ما یک جنبش و کنش بازگشت به دین را در غرب شاهد هستیم که در اثر آن کلیسا‌ها پر از جمعیت شدند.
وی با بیان اینکه کنش بازگشت به دین در نیمه دوم قرن بیستم، یعنی از دهه شصت میلادی اتفاق افتاد، اظهار کرد: برخی که نمی‌خواستند به دوره تاریک مسیحیت بازگردند به دنبال جایگزین‌های جدید رفتند. با وجود این ادیان سنتی تلاش کردند با رویکرد تبشیری این خلأ را پر کنند؛ ولی در کنار ادیان سنتی که به دنبال این بودند تا این خلأ را پر کنند یک اتفاق دیگری افتاد و آن اینکه عده‌ای این نیاز را نه در قالب ادیان سنتی، بلکه در قالب بازسازی آن‌ها به صورت ادیان جدید پاسخ دادند؛ یعنی گفتند دیگر یهودیت سنتی نمی‌تواند پاسخگوی انسان مدرن باشد. لذا باید یهودیت را بازسازی کنیم.
عضو مشاور مرکز بین‌المللی گفتمان صلح اسلامی سوئد ادامه داد: همین رویکرد در دین مسیحیت و جهان اسلام نیز محقق شد. مثلاً در جهان اسلام گروه‌هایی تلاش کردند نسخه‌هایی از اسلام ارائه کنند که متناسب‌تر و همسوتر با دنیای مدرن باشد. نوع نگاه به بازسازی ادیان سبب شد گونه‌های متفاوت‌تر از اسلام، مسیحیت و ادیان دیگر ساخته شود. این گونه‌های مختلف از ادیان، سبب تولید فرقه‌ها، مذاهب، کنش‌ها و گونه‌های ادیان جدید شد. یکی از این گونه‌ها پدیده داعش است که برای پاسخ به نیاز معنویت جدید ساخته شد؛ منتهی رویکرد خود را در قالب بازگشت به گذشته و بازسازی عین آن دوران دنبال کرد. به اعتقاد پیروان این گروه ما باید عینا سلف را بازسازی کنیم. پس داعش هم یک گونه است.
وی در ادامه یادآور شد: به اعتقاد برخی افراد، اساساً ما نیاز به بازسازی ادیان نداریم. طبق این دیدگاه اگر قرار است در دوره جدید نیاز به معنویت را پاسخ بدهیم باید پاسخ گزینشی بدهیم؛ یعنی ما نباید اسلام و مسیحیت را بازسازی کنیم، بلکه باید از اسلام و مسیحیت چیز‌هایی را گزینش کنیم و یک دین گزینش‌شده ارائه کنیم. به تعبیر دیگر، امروزه دیگر یک دین پاسخگو نیست و هر دین آموزه‌های برتری دارد که باید آن‌ها را گزینش کنیم. طبق این دیدگاه ما نباید دنبال دین ساختارمند برویم، بلکه باید دنبال رویکرد گزینشی به ادیان باشیم. این رویکرد گزینشی هم یکی از جریاناتی بود که مدل‌هایی از معنویت را ارائه داد.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه برخی مدرنیته و معنویت را با هم ترکیب کردند، تصریح کرد: مثلاً یکی از فرقه‌هایی جدید فرقه «دروازه‌های بهشت» است. مارشال اپل وایت در ماه مارس ۱۹۹۷ در کنار رودی در آمریکا پیروان خودش را جمع کرد و گفت می‌خواهیم از دنیای پر از رنج به معراج برویم. بعد به پیروان خودش فرمان داد که خودتان را بکشید تا به معراج بروید. طرفداران هم این ادعا را پذیرفتند. او توانست مدرنیته و معنویت را با هم ترکیب کند و این آیین را بنیان بگذارد؛ یعنی نگاه ماتریالیسمی و باور به معراج را با هم ترکیب کرد.
جهانگیری ضمن تفکیک بازسازی ساختارمند و بازسازی ساختارشکن از دین، اظهار کرد: راست‌کیشان و آنان که معتقد به نگاه سنتی به دین هستند بر این باورند که در بازسازی ادیان نباید فرم و محتوای سنت را بشکنیم. در مقابل یک رویکرد ساختارشکن وجود دارد. در این رویکرد هم فرم دین شکسته می‌شود و هم محتوای آن. ما این رویکرد را هم در اسلام، هم در مسیحیت و هم در سایر ادیان داشتیم. در مطالعات فرقه‌های جدید برخی به نوعی دنبال بازسازی ادیان هستند که معتقدند ساختار‌ها باید بشکند. این دیدگاه نه تنها از سوی راست‌کیشان به معنای بازسازی نیست، بلکه در واقع ذبح کردن سنت با نام جدید است. به اعتقاد راست‌کیشان این بازسازی باید دقیقاً در مسیر گذشته باشد، نه در راستای ایجاد یک مسیر جدید. ما هرچه نوسازی را به همگرایی برسانیم و ساختار‌ها را نشکنیم از تولد فرقه جدید جلوگیری خواهیم کرد.
انتهای پیام
