معرفی مساجد شهرستان بروجرد در يك نگاه
گروه سياسی و اجتماعی: شهرستان بروجرد دارای مساجد قديمی بسياری است كه در زير به معرفی تعدادی از آنها می‌پردازيم.
به گزارش خبرگزاری قرانی ايران (ايكنا) شعبه لرستان، بافت معماری و شهرسازی بروجرد به دليل شرايط اجتماعی خاص آن در گذشته به نحوی است كه از هسته‌های معماری كوچك مشتمل بر مسجد، حمام، آب‌انبار و يخچال و از پيوستن چند هسته گذر و از چند گذر محله تشكيل شده است و كلاً چهار محله از ادوار گذشته در اين شهر وجود داشته كه شامل محله دودانگه (احتمالاً 6/2 از امتيازات شهری را دارا بوده و به همين علت دودانگه ناميده شده) صوفيان، يخچال و بروا و رازان است كه هر كدام به‌طور خودكفا برای خود بازار، بازارچه و قبرستان دارند و نيازهای شهر را برآورده می‌كنند.
اين محله‌ها طی سال‌های گذشته بالاخص با پيشرفت تكنولوژی دگرگون شده‌اند و شرايط زندگی تحت تأثير عوامل داخلی و خارجی گسترش يافته و به‌دليل تغيير معيارهای زندگی امروز نسبت به قرون قبل و احداث خيابان‌های عريض و طويل، بافت‌های معماری قبلی از بين رفته و گسستگی زيادی در بافت شهری ايجاد شده كه نهايتاً موجب از بين رفتن خط و مرزهای قبلی بين محلات شده و از هسته‌های فوق‌الذكر امروز تعداد معدودی باقی است كه در اكثر آنها، بجز مساجد بقيه اجزای معماری از بين رفته است.
از اهم اين بناها می‌توان مساجد اميرالمؤمنين، قلعه و رنگينه را ذكر كرد كه به‌دليل مورد توجه قرار داشتن اين بناها توسط مردم و انجام تعميرات متوالی حفظ شده‌اند كه چنانچه مورد مطالعه و شناسايی و نهايتاً كاوش‌های باستانشناسی قرار گيرند به احتمال قريب به يقين مشخص خواهد شد كه بناهای فعلی بر روی بناهای قديمی‌تر ساخته شده‌اند.
مسجد قلعه، يكی از قديمی ترين مساجد شهر بروجرد به شمار می‌رود و در محله‌ای به‌نام كوی علمدار واقع شده كه حمام، آب‌انبار و يخچال قديمی هم در نزديكی آن موجود بوده، البته قسمتی از حمام مربوطه سال‌های پيش تخريب و به خانه مسكونی تبديل شده است.
يخچال قديمی در فاصله حدود 100 متری شمال مسجد واقع و محل توزيع يخ مصرفی تابستان مردم بوده كه تخريب و يك حمام جايگزين آن شده است و آثاری از يخچال فوق مشاهده نمی‌شود.
مسجد فوق دارای يك شبستان شمالی است كه سطح آن از كف حياط حدود 80 سانتی‌متر بالاتر است و سقف آن به صورت طاق و تويزه آجری و در جلوی شبستان يك ايوان بوده كه در حال حاضر متصل به شبستان شده و با نصب در و پنجره در قسمت جلوی آن فضای بزرگتری ايجاد كرده‌اند، ضمناً سقف ايوان با تير چوبی پوشيده شده است.
يك شبستان ديگری در ضلع جنوبی وجود دارد كه سطح آن از كف حياط حدود 180 سانتی‌متر پايين‌تر است و پوشش سقف آن به‌صورت طاق و تويزه آجری است.
مساحت اين مسجد حدود 850 متر مربع و زيربنای شبستان‌های آن حدود 530 متر مربع است و مسجد فوق احتمالاً به اواخر دوره زنديه تعلق دارد.
همچنين در مركز بافت قديم بروجرد، مسجدی با وسعتی قريب به هفت هزار متر مربع به نام مسجد امام (ره) وجود دارد و گويا اين مسجد بر روی مسجدی قديمی‌تر (احتمالاً جامع حديث) ساخته شده كه به استناد كتبيه گچی موجود در ايوان غربی، سال اتمام دو ايوان شرقی و غربی را شعبان سنه 1209 هجری قمری ذكر می‌كند، متن كتبيه چنين است «عمل استاد اسكندر تبريزی، اين دو طاق مقرنس به‌توسط جناب مستطاب ميرزا معصوم اتمام پذيرفت سنه شعبان المعظم 1209»، اين تاريخ در چند جای ديگر از جمله از ازاره‌های سنگی ايوان شمالی نيز ديده می‌شود.
اين بنا دارای سه ورودی در جهات شرق، غرب و شمال است كه با توجه به احداث خيابان‌های جعفری و صفا در دو جهت غرب و شمال در شصت سال اخير بافت معماری اين دو جناح مورد تغيير و تحولاتی قرارگرفته است، در صورتی كه قبل از احداث خيابان‌های مذكور بنا در مركز بافت تجاری و از سه طرف مرتبط به آن بوده كه از ويژگی‌های بارز اين بنا است.
مسجد امام از نظر فرم از نوع مساجد چهار ايوانی و از نظر پلان شبيه به مسجد امام تهران و مسجد نبی قزوين بوده؛ ولی از آنها بزرگتر است و سه وردی مذكور در پشت ايوان‌های شمالی، شرقی و غربی واقع شده كه پس از عبور از يك هشتی و دالان‌هايی به فضای حياط راه می‌يابند و ايوان جنوبی و فضای گنبد خانه مهمترين بخش بناست كه دو شبستان با ستون‌های سنگی ظريف در طرفين آن احداث شده است و در قسمت جنوب ايوان غربی، شبستان زمستانی كه حدود 5/1 متر از كف حياط پائين‌تر است با پوشش طاق و تويزه احداث شده است.
عمده تزئينات بنا، كاشی‌هايی خشتی با نقش اسماء ائمه اطهار با خط كوفی، بنايی از ازاره‌های سنگی با نقوش گياهی و اسليمی و تزيينات آجری است و در سال 1293 هجری قمری تعميرات اساسی در بنا صورت پذيرفته و تزئيناتی نيز به آن اضافه شده است، از جمله در منبت‌كاری كه تاريخ 1293 روی آن منقوش است و بر روی ورودی شمالی مسجد نصب شده و قابل مشاهده است و قدر مسلم اين است كه ساخت مسجد در اواخر دوره زنديه و يا اوايل حكومت قاجار پايان يافته كه قدمت آن از مساجد ديگر به استثناء مسجد جامع بيشتر است و شايد الگويی برای ساخت آنها بوده است.
مسجد جامع بروجرد نيز در قلب بافت تاريخی و در مركز قديمی‌ترين محله و هسته اوليه شكل‌گيری شهر در كنار بازار تاريخی واقع شده است و اين بنا با سابقه بيش از 1000 سال يكی از مساجد شاخص اوليه اسلامی در ايران است كه در طول تاريخ حيات خود دستخوش تغييرات و تحولاتی نيز شده است، بنا در گذشته به صورت يك مجموعه شامل مسجد، حمام، آب‌انبار، غريب‌خانه (آبريزگاه كنونی)، ميدان و ساير متعلقات بوده كه امروزه بعضی از اين آثار از بين رفته‌اند.
مسجد جامع بروجرد در خيابان جعفری شهر بروجرد واقع شده و يكی از كهن‌ترين مساجد غرب ايران است و بخش قديمی اين بنا شبستان جنوبی و گنبد آن است كه همانند چهار طاق‌های زمان ساسانيان است و نقشه مسجد از نوع يك ايوانی است و از يك قسمت وسط به ابعاد 10×10 و دو قسمت طرفين به ابعاد 20×10 متر تشكيل شده است و ارتفاع گنبد آن كه در وسط بنا ايجادشده و تا كف مسجد نزديك به 20 متر است و زمان ساخت آن به عهد سلجوقی برمی‌گردد و به شماره 228 در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
بسياری از مردم بر اين باورند كه مسجد بر روی آتشكده‌ای پيش از اسلام ساخته شده؛ ولی براساس پژوهش‌ها و بررسی‌هايی كه تاكنون صورت پذيرفته اين موضوع مسجل نشده و تأييد و رد اين مطلب نياز به مطالعه بيشتری دارد و قديمی‌ترين آثار يافت شده تاكنون در آن مربوط به اواسط قرن چهارم هجری يعنی دوره آل بويه است، البته نشانه‌هايی از وجود مسجدی قديمی‌تر از نوع مساجد اوليه ستون‌دار (احتمالاً قرن سوم هجری همانند مسجد جامع اصفهان) يافت شده كه اين مهم نيز نياز به بررسی و مطالعه بيشتری دارد.
بنای موجود مسجد از نظر فرم از نوع مساجد تك ايوانی است كه دارای دو درب ورودی در جهات شرق و غرب بوده و شامل يك حياط مركزی مستطيل، ايوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و يك شبستان وسيع زمستانی در طرف شمال حياط مركزی است و قديمی‌ترين بخش به دست آمده از پژوهش‌های صورت گرفته تاكنون فضای زير گنبدخانه است كه مربوط به اواسط قرن 4 هجری است و شواهد آن در عمق 180 سانتيمتری از كف فعلی مسجد به صورت سالم يافت شده و اين فضا احتمالاً‌به صورت منفرد و در خارج از مسجد ستون‌دار اوليه (مانند گنبد نظام الملك در مسجد جامع اصفهان) ساخته شده است.
در دوره بعد؛ يعنی زمان سلجوقيان اين بنا آباد و از اعتبار كافی برخوردار بوده و تزئيناتی به آن افزوده شده كه كتيبه آجری باقيمانده به خط كوفی در ديوار جنوبی گنبد خانه و بالای محراب گواه اين مطلب است و متن كتيبه فوق چنين است «بسم‌الله الهم اغفر امر هذه القبه الصدر الا جل مجد الدين جمال الاسلام عز الملك ابو العز محمد بن طاهر بن سعيد اطا اله بقائه»، بعد از آن يعنی در زمان ايلخانی بنا دارای يك دوره ركود و فترت می‌شود كه دليل آن شايد مربوط به حملات ويرانگر مغول و زمين‌لرزه‌ای است كه در سال 715 هـ در منطقه به وقوع پيوسته و باعث ويرانی بخش عمده شهر و بخش‌هايی از مسجد می‌شود.
اين بنا در دوره بعد، يعنی زمان جانشينان تيمور دوباره احيا و بخش‌هايی به آن افزوده می‌شود، اين دوره شامل تعمير گنبد ريخته شده دوره قبل و احداث ايوان و شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی است و طبق كتيبه‌های سنگی موجود در قسمت‌های مختلف بنا در زمان صفويه در سال‌های 1022،1023 و 1091 هـ مرمت شده است و سرانجام در دروه‌های زنديه و قاجاريه نيز تعميرات و الحاقاتی ازجمله اضافه كردن دو مناره در طرفين ايوان كه تاريخ ساخت آن 1209 است، صورت پذيرفته، اين بنا از جمله مهمترين يادگارهای معماری بر جای مانده از گذشته اين شهر كهن و شناسنامه و شاهدی معتبر از دوران پيشين است كه به بررسی و مطالعه و توجهات همه‌جانبه نياز دارد.
اين محله‌ها طی سال‌های گذشته بالاخص با پيشرفت تكنولوژی دگرگون شده‌اند و شرايط زندگی تحت تأثير عوامل داخلی و خارجی گسترش يافته و به‌دليل تغيير معيارهای زندگی امروز نسبت به قرون قبل و احداث خيابان‌های عريض و طويل، بافت‌های معماری قبلی از بين رفته و گسستگی زيادی در بافت شهری ايجاد شده كه نهايتاً موجب از بين رفتن خط و مرزهای قبلی بين محلات شده و از هسته‌های فوق‌الذكر امروز تعداد معدودی باقی است كه در اكثر آنها، بجز مساجد بقيه اجزای معماری از بين رفته است.
از اهم اين بناها می‌توان مساجد اميرالمؤمنين، قلعه و رنگينه را ذكر كرد كه به‌دليل مورد توجه قرار داشتن اين بناها توسط مردم و انجام تعميرات متوالی حفظ شده‌اند كه چنانچه مورد مطالعه و شناسايی و نهايتاً كاوش‌های باستانشناسی قرار گيرند به احتمال قريب به يقين مشخص خواهد شد كه بناهای فعلی بر روی بناهای قديمی‌تر ساخته شده‌اند.
مسجد قلعه، يكی از قديمی ترين مساجد شهر بروجرد به شمار می‌رود و در محله‌ای به‌نام كوی علمدار واقع شده كه حمام، آب‌انبار و يخچال قديمی هم در نزديكی آن موجود بوده، البته قسمتی از حمام مربوطه سال‌های پيش تخريب و به خانه مسكونی تبديل شده است.
يخچال قديمی در فاصله حدود 100 متری شمال مسجد واقع و محل توزيع يخ مصرفی تابستان مردم بوده كه تخريب و يك حمام جايگزين آن شده است و آثاری از يخچال فوق مشاهده نمی‌شود.
مسجد فوق دارای يك شبستان شمالی است كه سطح آن از كف حياط حدود 80 سانتی‌متر بالاتر است و سقف آن به صورت طاق و تويزه آجری و در جلوی شبستان يك ايوان بوده كه در حال حاضر متصل به شبستان شده و با نصب در و پنجره در قسمت جلوی آن فضای بزرگتری ايجاد كرده‌اند، ضمناً سقف ايوان با تير چوبی پوشيده شده است.
يك شبستان ديگری در ضلع جنوبی وجود دارد كه سطح آن از كف حياط حدود 180 سانتی‌متر پايين‌تر است و پوشش سقف آن به‌صورت طاق و تويزه آجری است.
مساحت اين مسجد حدود 850 متر مربع و زيربنای شبستان‌های آن حدود 530 متر مربع است و مسجد فوق احتمالاً به اواخر دوره زنديه تعلق دارد.
همچنين در مركز بافت قديم بروجرد، مسجدی با وسعتی قريب به هفت هزار متر مربع به نام مسجد امام (ره) وجود دارد و گويا اين مسجد بر روی مسجدی قديمی‌تر (احتمالاً جامع حديث) ساخته شده كه به استناد كتبيه گچی موجود در ايوان غربی، سال اتمام دو ايوان شرقی و غربی را شعبان سنه 1209 هجری قمری ذكر می‌كند، متن كتبيه چنين است «عمل استاد اسكندر تبريزی، اين دو طاق مقرنس به‌توسط جناب مستطاب ميرزا معصوم اتمام پذيرفت سنه شعبان المعظم 1209»، اين تاريخ در چند جای ديگر از جمله از ازاره‌های سنگی ايوان شمالی نيز ديده می‌شود.
اين بنا دارای سه ورودی در جهات شرق، غرب و شمال است كه با توجه به احداث خيابان‌های جعفری و صفا در دو جهت غرب و شمال در شصت سال اخير بافت معماری اين دو جناح مورد تغيير و تحولاتی قرارگرفته است، در صورتی كه قبل از احداث خيابان‌های مذكور بنا در مركز بافت تجاری و از سه طرف مرتبط به آن بوده كه از ويژگی‌های بارز اين بنا است.
مسجد امام از نظر فرم از نوع مساجد چهار ايوانی و از نظر پلان شبيه به مسجد امام تهران و مسجد نبی قزوين بوده؛ ولی از آنها بزرگتر است و سه وردی مذكور در پشت ايوان‌های شمالی، شرقی و غربی واقع شده كه پس از عبور از يك هشتی و دالان‌هايی به فضای حياط راه می‌يابند و ايوان جنوبی و فضای گنبد خانه مهمترين بخش بناست كه دو شبستان با ستون‌های سنگی ظريف در طرفين آن احداث شده است و در قسمت جنوب ايوان غربی، شبستان زمستانی كه حدود 5/1 متر از كف حياط پائين‌تر است با پوشش طاق و تويزه احداث شده است.
عمده تزئينات بنا، كاشی‌هايی خشتی با نقش اسماء ائمه اطهار با خط كوفی، بنايی از ازاره‌های سنگی با نقوش گياهی و اسليمی و تزيينات آجری است و در سال 1293 هجری قمری تعميرات اساسی در بنا صورت پذيرفته و تزئيناتی نيز به آن اضافه شده است، از جمله در منبت‌كاری كه تاريخ 1293 روی آن منقوش است و بر روی ورودی شمالی مسجد نصب شده و قابل مشاهده است و قدر مسلم اين است كه ساخت مسجد در اواخر دوره زنديه و يا اوايل حكومت قاجار پايان يافته كه قدمت آن از مساجد ديگر به استثناء مسجد جامع بيشتر است و شايد الگويی برای ساخت آنها بوده است.
مسجد جامع بروجرد نيز در قلب بافت تاريخی و در مركز قديمی‌ترين محله و هسته اوليه شكل‌گيری شهر در كنار بازار تاريخی واقع شده است و اين بنا با سابقه بيش از 1000 سال يكی از مساجد شاخص اوليه اسلامی در ايران است كه در طول تاريخ حيات خود دستخوش تغييرات و تحولاتی نيز شده است، بنا در گذشته به صورت يك مجموعه شامل مسجد، حمام، آب‌انبار، غريب‌خانه (آبريزگاه كنونی)، ميدان و ساير متعلقات بوده كه امروزه بعضی از اين آثار از بين رفته‌اند.
مسجد جامع بروجرد در خيابان جعفری شهر بروجرد واقع شده و يكی از كهن‌ترين مساجد غرب ايران است و بخش قديمی اين بنا شبستان جنوبی و گنبد آن است كه همانند چهار طاق‌های زمان ساسانيان است و نقشه مسجد از نوع يك ايوانی است و از يك قسمت وسط به ابعاد 10×10 و دو قسمت طرفين به ابعاد 20×10 متر تشكيل شده است و ارتفاع گنبد آن كه در وسط بنا ايجادشده و تا كف مسجد نزديك به 20 متر است و زمان ساخت آن به عهد سلجوقی برمی‌گردد و به شماره 228 در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
بسياری از مردم بر اين باورند كه مسجد بر روی آتشكده‌ای پيش از اسلام ساخته شده؛ ولی براساس پژوهش‌ها و بررسی‌هايی كه تاكنون صورت پذيرفته اين موضوع مسجل نشده و تأييد و رد اين مطلب نياز به مطالعه بيشتری دارد و قديمی‌ترين آثار يافت شده تاكنون در آن مربوط به اواسط قرن چهارم هجری يعنی دوره آل بويه است، البته نشانه‌هايی از وجود مسجدی قديمی‌تر از نوع مساجد اوليه ستون‌دار (احتمالاً قرن سوم هجری همانند مسجد جامع اصفهان) يافت شده كه اين مهم نيز نياز به بررسی و مطالعه بيشتری دارد.
بنای موجود مسجد از نظر فرم از نوع مساجد تك ايوانی است كه دارای دو درب ورودی در جهات شرق و غرب بوده و شامل يك حياط مركزی مستطيل، ايوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و يك شبستان وسيع زمستانی در طرف شمال حياط مركزی است و قديمی‌ترين بخش به دست آمده از پژوهش‌های صورت گرفته تاكنون فضای زير گنبدخانه است كه مربوط به اواسط قرن 4 هجری است و شواهد آن در عمق 180 سانتيمتری از كف فعلی مسجد به صورت سالم يافت شده و اين فضا احتمالاً‌به صورت منفرد و در خارج از مسجد ستون‌دار اوليه (مانند گنبد نظام الملك در مسجد جامع اصفهان) ساخته شده است.
در دوره بعد؛ يعنی زمان سلجوقيان اين بنا آباد و از اعتبار كافی برخوردار بوده و تزئيناتی به آن افزوده شده كه كتيبه آجری باقيمانده به خط كوفی در ديوار جنوبی گنبد خانه و بالای محراب گواه اين مطلب است و متن كتيبه فوق چنين است «بسم‌الله الهم اغفر امر هذه القبه الصدر الا جل مجد الدين جمال الاسلام عز الملك ابو العز محمد بن طاهر بن سعيد اطا اله بقائه»، بعد از آن يعنی در زمان ايلخانی بنا دارای يك دوره ركود و فترت می‌شود كه دليل آن شايد مربوط به حملات ويرانگر مغول و زمين‌لرزه‌ای است كه در سال 715 هـ در منطقه به وقوع پيوسته و باعث ويرانی بخش عمده شهر و بخش‌هايی از مسجد می‌شود.
اين بنا در دوره بعد، يعنی زمان جانشينان تيمور دوباره احيا و بخش‌هايی به آن افزوده می‌شود، اين دوره شامل تعمير گنبد ريخته شده دوره قبل و احداث ايوان و شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی است و طبق كتيبه‌های سنگی موجود در قسمت‌های مختلف بنا در زمان صفويه در سال‌های 1022،1023 و 1091 هـ مرمت شده است و سرانجام در دروه‌های زنديه و قاجاريه نيز تعميرات و الحاقاتی ازجمله اضافه كردن دو مناره در طرفين ايوان كه تاريخ ساخت آن 1209 است، صورت پذيرفته، اين بنا از جمله مهمترين يادگارهای معماری بر جای مانده از گذشته اين شهر كهن و شناسنامه و شاهدی معتبر از دوران پيشين است كه به بررسی و مطالعه و توجهات همه‌جانبه نياز دارد.
